Một năm sau khi Mỹ rút khỏi kế hoạch hành động chung toàn diện – còn gọi là thỏa thuận hạt nhân Iran (JCPOA) – mối quan hệ đầy xung đột giữa Washington và Tehran đã chuyển sang bước ngoặt nguy hiểm kể từ đầu tháng 5-2019.
Tuy các nhà lãnh đạo 2 nước nói rằng họ không muốn xung đột xảy ra, song giọng điệu, những lời đe dọa và hành động của họ lại làm cho người ta lo sợ về một cuộc xung đột ở Vịnh Persian. Bản thân các nước phương Tây cũng tỏ ra bối rối không ít trước tình huống này.
Mỹ tuyên bố gia tăng lực lượng quân sự tại vịnh Persian để “bảo vệ lợi ích”.
Căng thẳng gia tăng
Mở màn với vụ 4 tàu, trong đó có 2 tàu chở dầu của Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) được cho là bị tấn công phá hoại ngoài khơi cảng Fujairab cùng một vài diễn biến khác liên tiếp và đặc biệt là mới đây, trong ngày 13-5, vụ chiếc tàu chở dầu Kokuka Courageous treo cờ Panama thuộc sở hữu một công ty của Nhật Bản và tàu Front Altair mang cờ Quần đảo Marshal trong biên chế một công ty Na Uy bị tấn công bốc cháy khi đang di chuyển trên vịnh Oman đã khiến căng thẳng giữa Mỹ và Iran bị đẩy lên mức đáng lo ngại.
Đoạn băng do Bộ Tư lệnh Trung tâm Mỹ công bố sau đó được quay từ camera hồng ngoại cáo buộc một xuồng nghi là của Hải quân Iran đang tìm cách gỡ thủy lôi khỏi tàu dầu Kokura Courageous nhằm “phi tang chứng cứ”. Tuy nhiên, đoạn băng có chất lượng không cao, xuồng cũng không treo cờ Iran và những người trên xuồng cũng không mặc rõ quân phục đủ để nhận biết.
Bộ Ngoại giao Iran bác bỏ cáo buộc đứng đằng sau vụ tấn công, đồng thời kêu gọi mở cuộc điều tra nhằm làm rõ quy mô và thủ phạm. Nga thì cho rằng còn quá sớm để đưa ra kết luận ai đứng đằng sau những vụ tấn công này, trong khi Đức nói bằng chứng của Mỹ “chưa đủ thuyết phục”.
Trước đó, Lầu Năm Góc đã tuyên bố sẽ điều hệ thống tên lửa Patriot và tàu vận chuyển USS Arlington đến Trung Đông. Ngoài ra, Mỹ còn triển khai nhóm tàu sân bay USS Abraham Lincoln và biên đội B-52 để đối phó với những đe dọa tấn công bất ngờ từ Iran. Trong nỗi lo sợ Iran hoặc các lực lượng được Iran ủy nhiệm sẽ tấn công mục tiêu của Mỹ ở Trung Đông, Bộ Ngoại giao Mỹ đã ra lệnh tất cả nhân viên không làm nhiệm vụ khẩn cấp tại Đại sứ quán Mỹ ở Baghdad và Lãnh sự quán Mỹ ở Erbil rời khỏi Iraq.
Các hoạt động triển khai quân sự của Mỹ là những bước cuối cùng của chiến dịch gây sức ép tối đa của Chính quyền Trump đối với Iran. Kể từ khi nhậm chức, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã cáo buộc Iran gây ra mọi vấn đề, kể cả khủng bố quốc tế. Tháng 4-2019, Mỹ đã chỉ đích danh lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) là một tổ chức khủng bố. Bên cạnh đó là các hoạt động tăng cường sức ép kinh tế đối với Iran.
Trong động thái mới nhất đáp trả Mỹ, Iran đã bác bỏ hoàn toàn cáo buộc tấn công các tàu chở dầu trong vịnh Oman, đồng thời khẳng định đủ sức mạnh quân sự để chặn eo biển Hormuz chiến lược, nơi hàng ngày vẫn có một dòng dầu lớn chảy qua. Đặc biệt, giới chức Iran vừa tuyên bố sẽ không tiếp tục giới hạn trữ lượng urani làm giàu thấp và nước nặng, vốn được đề ra trong JCPOA giữa Tehran và nhóm P5+1 (bao gồm Mỹ, Nga, Trung Quốc, Anh, Pháp và Đức).
Người nhái đặc biệt của lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran IRGC.
Theo đó, chỉ cho phép Tehran sản xuất và bảo tồn trên lãnh thổ 300kg urani đã làm giàu dưới mức 3,67% – một tỷ lệ thấp so với mức 90% cần thiết để sử dụng cho lĩnh vực quân sự và 13 tấn nước nặng dùng để làm mát các lò phản ứng hạt nhân.
Cuộc chiến kinh tế và tâm lý
Bất chấp sự bất đồng của các nước khác trên thế giới, Washington đã biến hệ thống tài chính toàn cầu thành vũ khí kinh tế chống lại Tehran. Đầu tháng 5-2019, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã áp đặt một loạt lệnh trừng phạt kinh tế mới đối với Iran. Ông Trump cũng đã chấm dứt miễn trừ trừng phạt cho 8 nhà nhập khẩu dầu của Iran, bao gồm Trung Quốc, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Italy và Hy Lạp.
Đồng thời, Tổng thống Mỹ cũng áp đặt các lệnh trừng phạt mới đối với các ngành thép, sắt, nhôm và đồng của Iran. Các nhà lãnh đạo Iran đã mô tả những sức ép này của Mỹ như một cuộc chiến tranh tâm lý nhằm đẩy Iran vào một cuộc xung đột quân sự thực sự.
Bị các lệnh trừng phạt của Washington làm cho suy yếu, nền kinh tế Iran rơi vào suy thoái sâu sắc. Theo ước tính của Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), tổng sản phẩm quốc nội của Iran có thể giảm 6% trong năm 2019. Lạm phát trong năm nay có thể lên tới 40% và đồng tiền Iran đã mất 68% giá trị. Việc Mỹ áp đặt các lệnh trừng phạt đối với các nước giao dịch thương mại với Iran đã thúc đẩy nhiều công ty nước ngoài rời khỏi nước này.
Một số tập đoàn, như Samsung, đã cắt giảm triệt để các hoạt động thương mại của họ ở Iran vì lo sợ không được tiếp tục thâm nhập thị trường Mỹ. Thậm chí, những hàng hóa không thuộc diện bị áp đặt lệnh trừng phạt như thực phẩm và thuốc men, cũng không đến được Iran với số lượng đủ. Và mặc dù Trung Quốc, châu Âu và Nga đã duy trì những cam kết của mình, nhưng những nước này cũng không thể thực hiện được lời hứa đảm bảo những lợi ích kinh tế cho Iran.
Trả đũa
Trước các lệnh trừng phạt mới và việc các quốc gia có tiếng nói như Nga, Trung Quốc và châu Âu không có động thái, Iran đã quyết định trả đũa. Iran đã tuyên bố ngừng thực hiện 2 trong số các cam kết của JCPOA mà nước này đã ký kết. Theo lời của Tổng thống Hassan Rouhani, Iran nhận thấy “thỏa thuận hạt nhân cần một cuộc phẫu thuật và những liều thuốc giảm đau trong thời gian qua không còn tác dụng nữa”. Tuy nhiên, “cuộc phẫu thuật” này là nhằm cứu vãn, chứ không phải phá hủy thỏa thuận”, ông khẳng định thêm.
Khi rút khỏi JCPOA, mục tiêu của Chính quyền ông Trump là Iran phải chấp nhận đàm phán lại thỏa thuận theo những điều kiện mà Washington đưa ra. Những điều kiện này liên quan đến cả vấn đề hạt nhân, phổ biến tên lửa đạn đạo và cam kết của Iran trong các cuộc xung đột ở khu vực. Iran đã từ chối bất cứ cuộc đàm phán mới nào, đồng thời nhiều lần tố cáo việc Mỹ rút khỏi JCPOA là vô lý. 12 là con số báo cáo của các thanh sát viên của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) đưa ra cho thấy Tehran đã tôn trọng các cam kết của mình.
Tehran đã ra tối hậu thư 60 ngày cho các nước ký kết khác của thỏa thuận hật nhân Iran, để buộc họ thực hiện cam kết của mình, đặc biệt là trong lĩnh vực dầu mỏ và ngân hàng, nếu không Iran sẽ ngừng thực hiện các điều khoản khác của thỏa thuận. Đặc biệt, Iran sẽ chấm dứt việc cải tạo lò phản ứng nước nặng Arak.
Lò phản ứng này trước đây được dùng để sản xuất Plutoni làm giàu ở mức cao, và khi có JCPOA đã được thiết kế lại thành lò phản ứng phục vụ nghiên cứu. Cuối cùng, Tổng thống Rouhani đã tuyên bố sẽ thực hiện một biện pháp cuối cùng có hiệu lực vào tháng 9-2019, song không nêu rõ biện pháp đó là gì.
Phản ứng của các nước lớn
Một mặt kêu gọi tất cả các bên kiềm chế, Trung Quốc – khách hàng mua dầu chủ yếu của Iran – đã chỉ trích làn sóng trừng phạt mới của Mỹ, đồng thời cho rằng chính người Mỹ phải chịu trách nhiệm về những căng thẳng hiện tại. Người phát ngôn của Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng khẳng định Trung Quốc ủng hộ thỏa thuận hạt nhân Iran. Tuy nhiên, do cuộc chiến thương mại với Mỹ, dường như Trung Quốc đã giảm nhập khẩu dầu của Iran. Đầu tư của Trung Quốc vào Iran đang ở tình trạng ngưng trệ, chẳng hạn như việc Trung Quốc trì hoãn phát triển mỏ khí South Pars ở Iran.
Còn trong chuyến thăm của Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo tới Sochi, Nga đã nhắc lại sự ủng hộ của mình đối với việc duy trì JCPOA. Moscow đã nêu rõ quan điểm không tôn trọng các lệnh trừng phạt mà Mỹ áp đặt đối với Iran. Tháng 12-2018, Liên minh kinh tế Á – Âu do Nga đứng đầu đã ký kết thỏa thuận thương mại tự do với Iran. Tuy nhiên, trao đổi thương mại giữa Nga và Iran không đủ lớn để bù đắp cho những tổn thất mà Tehran phải gánh chịu, và Nga cũng không phải là nước nhập khẩu dầu của Iran.
Người phát ngôn của Điện Kremlin, ông Dmitry Peskov đã cảnh báo Mỹ rằng “một chính sách gây sức ép tối đa sẽ đẩy một nước đến giới hạn của nó và điều đó không bao giờ mang lại kết quả”.
Về phần mình, trong cuộc đối đầu trực tiếp giữa Mỹ và Iran, châu Âu rơi vào thế bị kẹt ở giữa. Một mặt bác bỏ tối hậu thư 60 ngày của Iran, một mặt các nhà ngoại giao châu Âu lại chỉ trích chiến lược bất khả thi của Mỹ về vấn đề Iran. Dường như châu Âu muốn thoát ra khỏi chiến lược gây căng thẳng của Mỹ.
Thiếu tướng quân đội Anh Christopher Ghika, Phó tư lệnh liên quân chống Nhà nước Hồi giáo (IS) ở Iraq và Syria, đã phủ nhận những tuyên bố của Mỹ về việc Iran đang gia tăng hoạt động chiến tranh ủy nhiệm trong khu vực và khẳng định “không có mối đe dọa gia tăng từ các lực lượng do Iran hậu thuẫn ở Iraq và Syria”. Tây Ban Nha cũng đã rút tàu khu trục khỏi Trung Đông để không tham gia cuộc tập trận với Hải quân Mỹ như kế hoạch.
Anh, Pháp và Đức thì cam kết tôn trọng thỏa thuận vì cho rằng nó có vai trò sống còn đối với lợi ích của mình. Ngoại trưởng Đức Heiko Maas cho rằng thỏa thuận hạt nhân Iran cần thiết cho an ninh của châu Âu. Các nước châu Âu từ chối phá vỡ mối quan hệ với Tehran, nhưng đồng thời lại ủng hộ những sáng kiến liều lĩnh của ông Trump. Về vấn đề Iran, châu Âu vẫn bị mắc kẹt giữa khuynh hướng đa phương và những thực tế xuyên Đại Tây Dương. Nói đúng ra, châu Âu ủng hộ việc bảo vệ thỏa thuận hạt nhân Iran, nhưng lại không có ý chí hay phương tiện để chống lại việc Mỹ áp đặt luật pháp quốc gia với các nước bên ngoài.
Pháo đài bay B-52 Mỹ đã hạ cánh xuống Qatar.
Nói một cách khác, các công ty trên toàn thế giới đang bị đe dọa bởi các giao dịch được thực hiện bằng đồng USD. Hầu như tất cả các doanh nghiệp châu Âu đã ngừng quan hệ thương mại với Iran trong hạn chót vào ngày 4-11-2018. Nhiều hợp đồng trị giá hàng tỷ USD đã bị hủy bỏ. Trao đổi thương mại giữa EU và Iran đã giảm 3 tỷ euro trong giai đoạn 2017 – 2018.
Tác động tiêu cực toàn diện
Cùng với câu chuyện Mỹ – Iran, người ta đang chứng kiến một khu vực hết sức bất ổn, với sự đối đầu của Iran với Saudi Arabia và với UAE; Qatar bị phong tỏa; chiến tranh ở Yemen… Những thách thức kinh tế cũng tập trung quanh eo biển Hormuz. Đây không phải là lần đầu tiên Iran đe dọa phong tỏa eo biển này. Là cửa ngõ vào Vịnh Persian nằm giữa Iran và Oman, eo biển là điểm trung chuyển chiến lược và là nơi căng thẳng leo thang.
Đó là một tuyến thương mại thiết yếu cho giao thông quốc tế. Hơn 1/3 thương mại dầu của thế giới và 18% xuất khẩu khí đốt tự nhiên đi qua eo biển này. Đây cũng là một trong những khu vực quân sự hóa nhất thế giới.
Sự sụp đổ tiềm tàng của thỏa thuận hạt nhân Iran là mối đe dọa đối với cơ chế không phổ biến vũ khí hạt nhân và chủ nghĩa đa phương. Việc Mỹ rút khỏi JCPOA đã kích động hệ thống đa phương, bởi có một nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế đòi hỏi các hiệp ước quốc tế phải được thực hiện. Nếu như JCPOA không có giá trị của một hiệp ước, thì nó cũng có tính ràng buộc về mặt pháp lý bởi đã được Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc thông qua bằng Nghị quyết 2231 ngày 20-7-2015.
Về phần mình, Iran cho biết việc từ bỏ Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) có thể là một lựa chọn nếu tình hình tiếp tục xấu đi. Nếu Iran tiến tới, nó sẽ là một hiệu ứng domino trong khu vực. Các cường quốc đối thủ trong khu vực của Iran như Saudi Arabia, Thổ Nhĩ Kỳ hay Ai Cập, có thể ngay lập tức khởi động các chương trình hạt nhân quân sự của riêng mình mà khó có lý lẽ nào ngăn cản được họ nữa.
Ngọc Lan (tổng hợp)
