Việt Nam chúng ta đang ở trong công cuộc đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh, gọn, mạnh, hoạt động hiệu lực, hiệu quả và phù hợp với thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây là cuộc cách mạng có ý nghĩa rất lớn với sự nghiệp phát triển và phồn vinh của đất nước.
Xu thế chung trên thế giới: Nhà nước tinh gọn, nhẹ, mạnh, hiệu quả
Năm 2024, thế giới đang chứng kiến một xu thế nổi bật tại rất nhiều quốc gia, đó là tinh gọn, đổi mới và sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước. Nhiều nhà lãnh đạo thế giới, dù theo xu hướng tả khuynh hay hữu khuynh đều đang đau đáu suy nghĩ làm thế nào để xóa bỏ hoặc giảm bớt các quy định hành chính rườm rà nhằm thúc đẩy tăng trưởng.
Tổng thống Argentina, ông Javier Milei được ca ngợi như một trong những lãnh đạo tiên phong. Trong năm 2024, ông Milei đã thực hiện nhiều biện pháp để giảm bớt nạn quan liêu và cũng đã có những bước thay đổi cơ bản cơ cấu bộ máy nhà nước để có thể hoạt động hiệu quả hơn.
Ở Mỹ, ngay từ khi chưa nhậm chức, ông Trump đã nuôi ý tưởng thành lập “Ban Hiệu quả của Chính phủ” để thu gọn chính phủ và cắt bỏ nạn quan liêu hành chính. Cũng trong năm 2024, New Zealand thành lập Bộ Kiểm soát quy định để giải quyết kiến nghị của công dân liên quan đến các vấn đề hành chính.
Ở châu Âu, từ năm 2023 đến nay, Uỷ ban châu Âu đã đề ra mục tiêu giảm 25% yêu cầu đối với các công ty phải báo cáo về hoạt động của mình. Theo đó, Ủy ban đã sửa đổi Luật Hải quan: thiết lập giao diện Liên minh châu Âu (EU) chung và cho phép sử dụng chung dữ liệu. Theo một tính toán, các công ty thương mại có thể sẽ tiết kiệm được 2 tỷ euro mỗi năm. Quy định về thống kê của EU cũng được sửa đổi theo hướng đơn giản hơn, trực tuyến nhiều hơn và giảm bớt số cuộc điều tra. Biện pháp này tiết kiệm được 450 triệu euro mỗi năm.
Những diễn biến trên đã có tác động tích cực. Nhiều quốc gia, vốn nổi tiếng với việc duy trì bộ máy chính quyền lớn và thường hay can thiệp sâu vào hoạt động kinh tế cũng “đã lên tiếng”. Thủ tướng Pháp Francois Bayrou cam kết sẽ “chuyển mạnh sang phi quan liêu bộ máy hành chính”. Ấn Độ là nước nổi tiếng với bộ máy hành chính cồng kềnh và quan liêu cũng đã tiến hành những biện pháp liên quan đến quy trình, đơn giản hoá thủ tục kết thúc hoạt động của công ty, giảm số ngày từ 499 ngày xuống còn 90 ngày vào năm 2024. Các nhà quan sát cho rằng tuy những bước đi này nhỏ nhưng lại báo hiệu một cuộc cải cách lớn sắp tới.
Một thực tế nghiệt ngã làm nản lòng người dân và doanh nghiệp
Đó là trên thực tế ở nhiều nước và trong nhiều lĩnh vực vẫn còn rất nhiều thủ tục hành chính quan liêu, rườm rà, tồn tại ngay tại các quốc gia được cho là phát triển và có nền hành chính lâu đời.
Theo một điều tra của trường Đại học George Washington thì “độ dày” của những quy định của Mỹ đã ngày càng tăng. Từ 20.000 trang trong những năm 1960 lên đến hơn 180.000 trang hiện nay. Theo một tính toán thì người Mỹ phải tốn 12 tỷ giờ làm việc đề hoàn thành các thủ tục giấy tờ theo yêu cầu của Chính phủ. Tính theo đầu người thì mỗi người mất 35 giờ mỗi năm để làm việc này, tăng từ 27 giờ mỗi năm vào năm 2021. Với nước Đức cũng vậy, toàn bộ văn bản luật của Đức hiện có số từ tăng hơn 60% so với số từ giữa những năm 1990. Số lượng từ ngữ trong luật của Canada và Mexico cũng đã tăng nhiều trong cùng thời gian trên.
Trên thực tế, có quá nhiều quy định của Chính phủ ngăn cản các công ty theo đuổi công việc chính của mình là kinh doanh. Điều này không chỉ đúng ở các nước đang phát triển mà ở cả các nước phát triển. Ở Pháp, quản lý cấp cao mất khoảng 20% thời gian giải quyết những vấn đề liên quan đến thủ tục hành chính. Ở Đức, các công ty thường mất 122 ngày để làm thủ tục xin giấy phép hoạt động. Xin giấy phép nhập khẩu ở Hà Lan thường mất 30 ngày. Khoảng 40% công ty Hy Lạp cho rằng việc quản lý thuế thay vì sắc thuế có “tác động hạn chế” đối với hoạt động của công ty. Hàng trăm công ty Mỹ mỗi năm đủ điều kiện để được hoàn thuế, nhưng trên thực tế chỉ 37% công ty được hoàn thuế vì thủ tục xin hoàn thuế quá rườm rà!
Mặt khác, nhiều quy định không tính đến hiệu quả. Một thí dụ là hiệu quả của việc báo cáo giao dịch tiền tệ khi rút hoặc nộp một số tiền nhất định ở ngân hàng. Đây là quy định tồn tại ở nhiều nước để tránh tình trạng rửa tiền nhưng không có nhiều hiệu quả. Ví dụ ở Mỹ, quy định được áp dụng cho số tiền là 10.000 đô la và chi phí để làm báo cáo cho mỗi giao dịch là từ 10-80 đô la, một con số không hề nhỏ.
Người Mỹ còn phải chịu nhiều quy định đôi khi “không có nhiều ý nghĩa”. Đơn cử, có quy định rằng trụ sở hàng trăm nghìn công ty ở California phải có biển hiệu thông báo “trụ sở có chất hoá học gây ung thư”. Nhiều công ty phải có biển yêu cầu nhân viên phải rửa tay và rất nhiều ví dụ khác nữa. Tuy những quy định này không phải chi phí lớn và chỉ là những bất tiện nhỏ nhoi nhưng nếu gộp lại thì những quy định này lại đang bóp nghẹt các hoạt động kinh tế.
Tất cả đã gây tốn kém, làm tăng chi phí cho các doanh nghiệp. Theo một nghiên cứu về xây dựng ở Mỹ cho thấy chi phí xây dựng một kilomet đường giao thông đã tăng gấp ba lần từ hơn 5 triệu đô la năm 2016 lên 15 triệu đô la năm 2024.
Thị trường việc làm cũng ngày càng bị hạn chế. Ở nhiều nước, nhiều việc làm như công nhân lò bánh mỳ, thợ cắt tóc hay thợ sơn đều cần có “giấy phép hành nghề” với nhiều thủ tục nhiêu khê. Những quy định này bóp nghẹt cạnh tranh và tăng giá dịch vụ.
Những câu chuyện minh họa và lý giải…
Argentina, Mỹ và Ấn Độ là ba nước được nhắc đến nhiều mỗi khi các nhà nghiên cứu thảo luận về cải cách bộ máy hành chính.
Quốc gia được nhiều người cho rằng đã đạt nhiều thành công trong cải cách bộ máy hành chính là Argentina. Ngay cả trước khi lên nắm quyền (10/12/2023), Tổng thống Javier Milei đã xác định cải cách bộ máy nhà nước là một trong ba vấn đề cấp bách phải giải quyết ngoài lạm phát và tham nhũng. Chính vì thế ngay sau khi đảm nhận chức vụ Tổng thống, ông đã ký 13 sắc lệnh, giảm số Bộ trưởng từ 18 xuống còn 9. Tháng 7/2024, Milei đã thiết lập Bộ Giảm thiểu Thủ tục hành chính và Chuyển đổi nhà nước để giúp giám sát công việc liên quan đến cải cách bộ máy hành chính, giảm thiểu thủ tục hành chính và hiện đại hoá nhà nước Argentina.
Tháng 10/2024, Chính phủ Argentina “chấm dứt hoạt động” của “Cơ quan liên bang về thu nhập của công chúng”, cơ quan thuế của Argentina và thay thế bằng “Cơ quan thu và kiểm soát thuế” mới được thành lập. Nhiều nguồn tin cho rằng 80% ngân sách năm 2024 của cơ quan này là dùng để trả lương. Cùng với việc đóng cửa cơ quan, 3.000 nhân viên thu thuế sẽ bị cắt giảm. Đồng thời, thay đổi này sẽ giảm 45% vị trí quản lý cao cấp và 30% vị trí thấp cấp cũng như tiết kiệm được khoảng 6,4 triệu đô la mỗi năm.
Riêng trong năm 2024, Argentina đã tiến hành 672 biện pháp giảm thủ tục hành chính, tình trung bình giảm 1,84 thủ tục một ngày. Trong số này, 331 thủ tục được loại bỏ và 341 thủ tục được đơn giản hoá.
Quá trình đơn giản hoá thủ tục hành chính ở Argentina được tiến hành ở nhiều lĩnh vực như nhà ở, dược phẩm, công nghệ, hàng rào thương mại phi thuế quan, giao thông, du lịch, năng lượng, nông nghiệp… Có những thủ tục ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực như quy định về “im lặng hành chính tích cực”. Theo quy định thì trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống thì giấy phép coi như được cấp nếu cơ quan nhà nước không có trả lời sau một thời gian nhất định sau khi nhận hồ sơ của người dân. Kết quả là người dân được hưởng nhiều lợi ích do quá trình này đem lại như:
– Việc xoá bỏ giấy phép nhập khẩu đã làm giá đồ dùng gia đình giảm 35% và giá quần áo giảm 20%;
– Việc bỏ kiểm soát giá thuê nhà làm tăng gấp ba số căn hộ cho thuê ở Buenos Aires và giảm một nửa giá thuê;
– Việc bỏ giá sàn với trà yerba mate, một loại trà phổ biến ở Argentina đã làm giá trà này giảm 25%.
Theo nhiều nhà quan sát để có thể tiến hành những biện pháp cải cách bộ máy hành chính, Javier Milei đã mất nhiều tháng suy nghĩ, có những người cho rằng ông đã mất 18 tháng. Ông đã kết hợp cả ba ưu tiên của mình là cải cách bộ máy hành chính, chống lạm phát và chống tham nhũng và nhờ vậy đã có kết quả theo ý muốn của mình. Báo chí gọi nhiệm kỳ Tổng thống của ông là thành công nhất trong lịch sử Argentina. Trong vòng một năm, ông đã giảm lạm phát của nước mình từ hơn 220% một năm xuống còn khoảng 190%, kinh tế tăng trưởng trở lại sau nhiều năm suy thoái. Điều rõ nét nhất là tỷ lệ tín nhiệm của ông đã tăng gấp đôi lên 50% từ mức 25% năm 2023.
Tuy nhiên, một điểm trừ là trong thời gian đầu, tỷ lệ thất nghiệp lên cao. Vấn đề này cũng đã được tự giải quyểt khi kinh tế phát triển và thị trường lao động mở rộng.
Ấn Độ được báo chí của chính Ấn Độ mô tả là có bộ máy nhà nước “tồi tệ hơn một xác chết vì không chịu thay đổi và thậm chí còn không cung cấp được dịch vụ sơ đẳng và chi phí thì quá lớn” cũng đang có những “cải cách quy trình”. Đây là những bước đi nhỏ nhằm cải thiện việc trực tiếp cung cấp hàng hoá công thiết yếu và đáp ứng nhu cầu của người dân. Chính phủ Ấn Độ cũng muốn bộ máy nhà nước của mình “gọn hơn, công khai hơn, hiệu quả hơn và hiệu suất hơn”.
Theo tinh thần đó, chính phủ Ấn Độ đã chấm dứt hoạt động của Uỷ ban máy dệt tay toàn Ấn vào năm 2021 và Uỷ ban nghề thủ công toàn Ấn năm 2022. Một cơ quan nữa cũng bị giải tán là Tổ chức Hiện đại hoá công xưởng thuộc Bộ Đường sắt vào tháng 12/2022. Cũng theo tinh thần này, Tổng cục Liên hoan phim đã được sáp nhập với Hội phim trẻ em.
Một ví dụ về thủ tục hành chính là việc đơn giản hóa thủ tục chấm dứt kinh doanh. Năm 2021, để đóng một công ty thường mất 499 ngày và phải thông báo trên báo chí, nhưng đến năm 2024 thì thủ tục như vậy chỉ mất 90 ngày.
Trong một nền dân chủ có nhiều tôn giáo, sắc tộc và đẳng cấp, Chính phủ Ấn Độ phải rất thận trọng trong việc thực hiện bất cứ biện pháp nào có thể ảnh hưởng đến quyền lực của mình. Những bước đi nhỏ của Ấn Độ rất có thể là bắt đầu một quá trình cải cách thủ tục hành chính lớn hơn phù hợp với mong chờ của người dân.
Ở Mỹ, cho dù hiện đang còn nhiều tranh cãi nhưng các biện pháp cải thiện bộ máy đang được thực hiện một cách gắt gao và không khoan nhượng. Không như bất kỳ vị Tổng thống nào trên thế giới, ông Trump đã tiến hành những biện pháp dứt khoát, kiên quyết với bộ máy nhà nước. Ngay từ khi chuẩn bị lên nắm quyền, ông đã nêu ý tưởng thành lập Ban Hiệu quả chính phủ. Với Elon Musk làm quản lý, Ban này trên thực tế đảm nhận việc sáp nhập hay chấm dứt hoạt động của nhiều bộ và cơ quan của chính quyền Mỹ. Ban này được quyền truy cập thông tin thanh toán của Bộ Tài chính Mỹ và có thể buộc các quản lý cấp cao phải từ chức và sa thải nhân viên.
Nhà Trắng đã chấm dứt hoạt động của Uỷ ban bảo vệ tài chính của người tiêu dùng có trách nhiệm bảo vệ người tiêu dùng được thành lập để tránh cho người dân bị lạm dụng tài chính. Ông Trump cũng đã thông tin một cách rõ ràng là Bộ trưởng Giáo dục, bà Linda McMahon, phải thu xếp giải tán Bộ của mình. Chính quyền Trump cũng đã yêu cầu nhiều nhân viên liên bang từ chức vào ngày 6/2/2024 và tiếp tục được hưởng lương cho đến tháng Chín nếu không sẽ bị sa thải.
Ông Trump đã đề xuất giải tán cơ quan USAID, được thành lập từ năm 1961 để quản lý viện trợ của Mỹ ở nước ngoài. Ông còn cho rằng USAID là cơ quan “gian lận”.
Nhiều nhân viên của Cơ quan dịch vụ chung đã nhận được thông báo là cơ quan sẽ cắt biên chế và giảm quyền. Có nhiều nguồn tin cho rằng cơ quan này sẽ giảm đến 50% số nhân viên. Cơ quan dịch vụ cung cấp vật tư liên bang được chỉ thị phải dùng trí thông minh nhân tạo trong việc mua vật tư, trang thiết bị, công nghệ. Đó là những quyết định của Tổng thống Mỹ chỉ trong vòng ba tuần đầu nhiệm kỳ thứ hai.
Để biện minh cho hành động của ông Trump, Thư ký báo chí Nhà Trắng cho biết: “Tổng thống Trump được bầu và được người dân Mỹ trao quyền để làm cho Chính phủ Mỹ hoạt động hiệu quả hơn… Chúng tôi sẽ xem xét mọi hoá đơn của Chính phủ liên bang và có những biện pháp bảo đảm rằng mọi hoá đơn đều thể hiện trách nhiệm giải trình trước người nộp thuế Mỹ”.
Theo một quan chức cấp cao Nhà Trắng thì Nhà Trắng “sẽ xem xét tất cả các cơ quan để thúc đẩy hoạt động của bộ máy theo đúng chỉ thị của Tổng thống là giảm số nhân viên liên bang”… Nhà Trắng “có thể và phải có những quyết định cứng rắn nhằm tạo một bộ máy tinh gọn hơn và hoạt động linh hoạt hơn”. Theo tờ Thời báo New York, có đến khoảng hai triệu nhân viên liên bang sẽ bị tác động. Những biện pháp này sẽ giảm chi phí khoảng 1.000 tỷ đô la mỗi năm.
Cải cách bộ máy hành chính: Xu thế không của riêng ai
Điều này không chỉ là xu hướng chung mà là một tất yếu khách quan. Tuy nhiên, không phải nhiều nước có đủ can đảm và quyết tâm để tiến hành cải cách. Không ít nước đã tiến hành những biện pháp “điều chỉnh cho đúng kích cỡ” bộ máy hành chính nhắm tới mục tiêu là tinh, gọn, nhẹ, hiệu suất, hiệu năng và hiệu quả.
Điều không kém phần quan trọng là cải tiến bộ máy phải đồng bộ với cải cách hành chính; nâng cao chất lượng đội ngũ công chức, viên chức; thúc đẩy sự tham gia của người dân và doanh nghiệp; cải cách tài chính công và ứng dụng công nghệ số vào quản lý nhà nước. Cải tiến bộ máy nhà nước là một quá trình liên tục và đòi hỏi sự đổi mới phù hợp với từng quốc gia. Các nước có thể học hỏi kinh nghiệm từ nhau nhưng cũng cần điều chỉnh theo bối cảnh riêng của mình.
Nhìn lại, chúng ta thấy việc cải thiện hoạt động của bộ máy hành chính đang diễn ra ở nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên, không phải ở nước nào cũng thành công do điều kiện kinh tế và xã hội ở mỗi nước khác nhau. Có nhiều nước cũng không thể tiến hành việc này được. Với các nước thành công, điều kiện cần là phải có lãnh đạo mạnh mẽ, cam kết, quyết tâm như trường hợp Argentina và Mỹ.
Điểm cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng là cải tiến bộ máy nhà nước cần phải đi cùng với một loạt biện pháp khác như cải cách hành chính; nâng cao chất lượng đội ngũ công chức, viên chức; cải cách tài chính công, tăng cường sự tham gia của doanh nghiệp và người dân và đặc biệt trong giai đoạn hiện nay cần ứng dụng công nghệ số. Làm được những bước này sẽ bảo đảm thành công của công việc này.
Nhìn lại Việt Nam: Trong vài tháng gần đây, Đảng và Chính phủ đã thực sự tiến hành đổi mới, sắp xếp lại tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị “tinh, gọn, mạnh, hoạt động hiệu lực, hiệu năng và hiệu quả và phù hợp với thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” theo Nghị quyết 18-NQ/TW năm 2017. Đây quả thật là một cuộc cách mạng vì thay đổi của nó có tác động đến rất nhiều người, nhiều lĩnh vực trong đời sống kinh tế – xã hội và quan trọng nữa là tạo động lực và tâm lý tích cực lan tỏa trong toàn xã hội.
Trong nhiều bài viết và phát biểu, Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ rõ, bộ máy trong bộ, cơ quan ngang bộ có nhiều tầng nấc, có cấp không rõ địa chỉ pháp lý; có nhiều đơn vị trực thuộc có tư cách pháp nhân, gia tăng tình trạng “bộ trong bộ”… Ví dụ như cấp trung gian bên trong bộ là cấp Tổng cục. Trước tháng Hai còn 13 Tổng cục. Đây là tình trạng rất cần giải quyết để bộ máy nhà nước đủ mạnh để giải quyết nhanh chóng vấn đề quốc kế dân sinh.
Một số cơ quan cồng kềnh, hoạt động chồng chéo, làm giảm hiệu quả và gây lãng phí nguồn lực ít ỏi của đất nước. Tổng biên chế cán bộ, công chức, viên chức các cơ quan Đảng, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị – xã hội ở trung ương và các tỉnh uỷ, đảng uỷ khối trực thuộc trung ương là 1.979.433. Chính quyền địa phương bao gồm Ủy ban Nhân dân cấp tỉnh trở xuống, đơn vị sự nghiệp công lập, hội quần chúng được Đảng, Nhà nước giao nhiệm vụ có 1.908.882 cán bộ và công chức (đã kể cả biên chế cấp xã). Rõ ràng là việc xắp xếp lại không chỉ cần thiết mà cấp bách.
Cũng theo Tổng Bí thư Tô Lâm, nếu không tinh gọn bộ máy thì không thể phát triển được. Thực tế, hiện nay Việt Nam chúng ta chi 70% ngân sách dùng để trả lương, chi thường xuyên, trong khi tỷ lệ này ở các quốc gia khác chỉ là 40% đến 50%, còn lại dùng để chi cho các mục đích khác như giáo dục (4% năm 2023), y tế (5% năm 2023), quốc phòng (6,9% năm 2023)… Với tỷ lệ ngân sách dùng để trả lương và chi thường xuyên cao như vậy, tỷ lệ ngân sách còn lại chi cho đầu tư phát triển là rất thấp…
Như chúng ta đã thấy, với Việt Nam, việc sắp xếp lại hệ thống chính trị không chỉ cần thiết như nhiều nước khác mà còn rất cấp thiết. Đây cũng là xu hướng phù hợp nguyện vọng của nhân dân và là xu hướng chung phù hợp với thời đại của chúng ta. Chính vì vậy, tuy có thể còn những khó khăn, cuộc cách mạng này chắc chắn sẽ thành công, tạo động lực lớn cho đất nước tiến vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.■
Trần Hà
