Hội nghị COP30: Xu hướng mới trong xử lý biến đổi khí hậu

Hội nghị lần thứ 30 các bên tham gia (COP3) Công ước khung Liên Hợp quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC) đã họp từ 10-22/11/2025 tại Belem (Brazil), thành phố nằm ở cửa vào rừng nhiệt đới Amazon. Hội nghị được nhóm họp để thảo luận việc thúc đẩy thực hiện Hiệp định Paris giữa những căng thẳng địa chính trị ngày càng tăng, bất đồng về tài chính và nhiên liệu hoá thạch cũng như sự vắng mặt của Mỹ ở cấp liên bang. Ngay sau khi Hội nghị thông qua những “biện pháp chính trị cả gói Belem”, giới báo chí đã chạy những tít lớn như: Hội nghi cấp cao lộn xộn và đầy tranh cãi (CNN), Hội nghị cấp cao về khí hậu bị phá vỡ (The Guardian). Cũng như bao nhiêu những tít lớn khác, những tít này không thể hiện hoàn toàn kết quả thực sự của Hội nghị.

Trên thực tế, COP30 đã đạt được một thoả hiệp giữa các nước tham gia sau cuộc đàm phán kéo dài nhiều ngày và đêm. Theo ông Simon Stiell, nhà đàm phán của Liên hợp quốc tại Hội nghị thì “Hợp tác về biến đổi khí hậu vẫn sống động”, giữ cho tăng nhiệt độ của trái đất tăng ở mức 1,5 độ C “vẫn trong tầm với”. Ngay cả trong khi tránh đề cập đến việc giảm dần nhiên liệu hoá thạch, Biện pháp chính trị cả gói đã khẳng định lại cam kết của các bên tại Paris về việc này và tập trung vào vấn đề tài chính, thích ứng và các sáng kiến tự nguyện của các nước.

Các nhà quan sát cho rằng Hội nghị đã tập trung vào vấn đề trách nhiệm giải trình. Ngày càng nhiều nước nhận thấy việc phi carbon hoá có thể thực hiện thông qua cơ chế thị trường và những biện pháp đổi mới công nghệ thay vì những chỉ tiêu áp đặt từ trên xuống. Những người tham gia Hội nghị lại cho rằng COP30 cần trở thành diễn đàn để thực hành minh bạch và quản lý nhà nước, tập trung vào việc theo dõi những bước tiến của quá trình và đẩy mạnh quá trình thích ứng và chống chịu, tập trung vào các nước dễ bị tác động nhất và quản trị tài chính khí hậu toàn cầu.

Sáng kiến phát triển bền vững và chống chịu

Việc Mỹ không tham gia ở cấp liên bang đã tạo điều kiện cho Trung Quốc, Nga, Ấn Độ và các nước sản xuất dầu lớn quyết định tốc độ của quá trình chuyển từ nhiên liệu hoá thạch sang các loại nhiên liệu khác. Nhiều nhà phân tích vẫn cho rằng COP30 đã chứng minh được là xu hướng chung, không chệch khỏi quá trình chuyển sang sử dụng nhiêu liệu thay thế cho nhiêu liệu hoá thạch.

Do những căng thẳng địa chính trị trên thế giới và cuộc giằng co giữa phát triển kinh tế và chuyển không dùng nhiên liệu hoá thạch, quá trình giảm nhẹ tác động của biến đổi khí hậu chỉ có những bước tiến nhỏ và không đều ngay cả trong bối cảnh tai họa do khí hậu cực đoan đang ở mức khủng hoảng. Do vậy, việc COP30 chuyển hướng sang thích ứng với biến đổi khí hậu là đúng đắn, đặc biệt là chú ý đến chỉ dẫn thích ứng và tài chính khí hậu. Chính vì thế Hội nghị chỉ thỏa thuận “kêu gọi cần có những cố gắng nhằm tăng gấp ba tài chính dành cho thích ứng vào năm 2035”. Tuy chưa được rõ ràng lắm về cơ chế nhưng đó là cam kết của các nước. Mục tiêu là rõ ràng, 120 tỷ đô la trong tổng số 300 tỷ đô la dành cho biến đổi khí hậu như đã thoả thuận tại COP29 năm 2024.

Ngoài các cuộc thảo luận chính thức tại Hội nghị, có những cuộc thảo luận bán chính thức hay thảo luận giữa các tổ chức phi chính phủ tập trung nhiều vào khả năng chống chịu. Ví dụ như phối hợp với đoàn chủ tịch COP30, một cuộc họp của Nhóm châu Á các nhà đầu tư vào hoạt động chống biến đổi khí hậu đã được tổ chức cùng với Tổ chức A. Laudes, Quỹ hợp tác về khí hậu và một mạng lưới châu Âu để thảo luận về việc tăng tài chính cho hoạt động chống chịu. Hội nghị này cũng đã thảo luận những biện pháp do các nhà đầu tư thể chế tiến hành và xem xét khảo sát về chống chịu và nguy cơ đối với các công ty. Khảo sát này đã cho thấy 80% các công ty cho rằng hoạt động của công ty, kể cả chuỗi cung ứng, bị tác động bởi thời tiết cực đoan và hơn 2/3 công ty cho rằng “đầu tư vào những hoạt động chống chịu đã cải thiện khả năng tiếp cận vốn và hạ số tiền phải trả cho bảo hiểm”.

Trên thực tế, tại COP30, bảo hiểm là chủ đề được thảo luận nhiều trong thảo luận về sáng kiến Đột phá bảo hiểm tạo điều kiện cho doanh nghiệp (Enabling Insurance Breakthrough), các cuộc gặp tại Trung tâm chống chịu Peru, khu triển lãm của Singapore… Các nhà quan sát cho rằng đây là xu hướng mới không chỉ là những sự kiện riêng lẻ. Đây là những dấu hiệu ban đầu của một nền kinh tế chống chịu mới xuất hiện mà cả chính phủ và doanh nghiệp đều cần chú ý đầu tư.

Hội nghị COP30 cũng đã thông qua Kế hoạch hành động Belem về y tế. Kế hoạch gồm ba cấu phần: theo dõi và dự báo để cải thiện việc phát hiện và báo cáo bệnh tật liên quan đến biến đổi khí hậu; tăng cường hệ thống y tế để đánh giá và điều trị bệnh tật liên quan đến trái đát ấm dần lên; và hỗ trợ  nghiên cứu để tạo ra dược phẩm chống nóng và giảm thiểu tác động của chuỗi cung ứng thuốc đối với ô nhiễm và mở rộng việc sử dụng công nghệ số và năng lượng tái tạo trong y tế.

Trái đất nóng dần lên và sức khoẻ người dân: Báo cáo đặc biệt về khí hậu của COP30 cho rằng hàng năm có đến 540.000 người chết do các bệnh liên quan đến hiện tượng trái đất ấm dần lên và 1/12 bệnh viện trên thế giới sẽ phải đóng cửa vì thời tiết cực đoan.

Tuy vậy vẫn có những tin vui. Theo báo cáo của COP30, từ năm 2015 đến năm 2025 số nước lắp đặt hệ thống cảnh báo sớm về khí hậu đã tăng gấp đôi lên đến 102, chiếm 2/3 dân số thế giới. Theo Quỹ Rockefeller thì tài chính liên quan đến y tế trong lĩnh vực biến đổi khí hậu tăng từ 1 tỷ năm 2018 lên 7,1 tỷ năm 2022. Cũng trong khoảng thời gian này, một liên minh gồm Quỹ Gates, Quỹ uỷ thác Wellcome, Quỹ Nhân ái Bloomberg và Quỹ Rockefeller đã cam kết ủng hộ những biện pháp y tế liên quan đến biến đổi khí hậu 800 triệu đô la. Đây là bước tiến lớn trong bối cảnh viện trợ phát triển trong lĩnh vực y tế giảm 21% trong năm qua, nhiều nước không tham gia COP30 hoặc những sự kiện có liên quan và Tổ chức Y tế thế giới lại được dự kiến sẽ đóng vai trò Ban thư ký của kế hoạch hành động này nhưng đang thiếu hụt ngân sách và nhân viên.

Cũng có học giả kết luận rằng công cuộc chống lại biến đổi khí hậu vẫn là trách nhiệm của từng nước. Do vậy các nước cần có ý chí chính trị và cam kết tài chính đủ mạnh để có thể ưu tiên cuộc đấu tranh chống lại hậu quả bệnh tật của hiện tượng này. Đây là điều không dễ dàng và không đơn giản vì mỗi nước đều có nhu cầu khác nhau, đều có những món nợ phải trả và có nguồn lực hạn chế.

Cam kết sử dụng nhiên liệu bền vững

Nếu như trước đây các nước tham gia đã cam kết tăng gấp đôi hiệu quả sử dụng năng lượng và tăng gấp ba lần sản lượng năng lượng tái tạo và hạt nhân, thì COP30 đã cam kết tăng gấp bốn lần nhiên liệu bền vững. Đây là sáng kiến của Brazil và được các nước như Italia, Ấn Độ, và Nhật Bản cùng bảo trợ.

Cho đến nay, nhiên liệu bền vững như nhiên liệu sinh học, nhiên liệu tổng hợp, khí sinh học, hydrogen và nhiên liệu phái sinh chưa được phát triển ở mức cần thiết. Chính sách năng lượng gần đây của các nước lại làm cho cung năng lượng này giảm. Tổ chức Hàng không dân dụng quốc tế (ICAO) thông qua kế hoạch cân bằng và giảm thiểu carbon cho phép các hãng hàng không cân bằng việc sử dụng nhiên nhiên liệu máy bay bền vững và Tổ chức  Tiếp thị quốc tế đã đưa ra Chiến lược khí thải nhà kính năm 2023 nhằm giảm thải khí carbon xuống bằng không. COP30 đã cam kết ủng hộ những hành động này và các chính sách khu vực thông qua sự ủng hộ ở cấp cao. Đây là những tín hiệu tích cực đối với các bên tham gia quá trình giảm thiểu hiện tượng trái đất ấm dần lên.

Rừng nhiệt đới và tài chính đối phó với biến đổi khí hậu

COP30 còn tập trung vào bảo vệ rừng nhiệt đới. Đây là một ưu tiên của Brazil, nước chủ nhà và cũng là phép thử xem quá trình COP có thể kiến tạo ra những biện pháp để bảo vệ hệ sinh thái trọng yếu đối với thế giới đang bị tàn phá hay không. Hội nghị đã tập trung thảo luận về thành lập Quỹ rừng nhiệt đới vĩnh viễn (TFFF), chương trình tài trợ quốc tế, cung cấp tài chính cho các hoạt động bảo tồn rừng nhiệt đới. Quỹ sẽ do Brazil và Ngân hàng thế giới đồng điều hành với số tiền huy động ban đầu dự tính là 25 tỷ đô la. Quỹ sẽ được phân bổ theo hướng hỗ trợ các cộng đồng địa phương và người dân bản địa. Theo tính toán sơ bộ, hiện có hơn 50 triệu người thuộc nhóm này. Họ phụ thuộc hoàn toàn vào rừng nhiệt đới. Theo quy định, khoảng 20% tài trợ từ quỹ sẽ nhắm tới nhóm này và chính phủ trung ương giữ vai trò quản lý nguồn lực được phân bổ từ TFFF nhưng nhóm hưởng lợi vẫn làm chủ dự án. Cách làm này sẽ giúp Quỹ tập trung vào cách đề cập vấn đề từ dưới lên thay vì từ trên xuống và như vậy sẽ phù hợp hơn với hoàn cảnh và nhu cầu của cộng đồng địa phương.

Vai trò của các nước lớn

Mỹ đã tham gia quá trình COP từ năm 1995 (COP1), tuy nhiên lịch sử tham gia của Mỹ đầy mâu thuẫn. Năm 1997, Mỹ ký Công ước Kyoto nhưng Quốc hội lại không phê chuẩn dẫn đến việc Mỹ rút lui dưới thời Tổng thống George Bush (2001). Tại Hội nghị COP21 (2015), Mỹ cam kết mạnh mẽ, tham gia đàm phán và phê chuẩn Hiệp định Paris giữ nhiệt độ toàn cầu tăng dưới 2 độ C. Tuy nhiên, năm 2017, Trump lại rút khỏi Hiệp định Paris, ông Trump lúc đó đã gọi biến đổi khí hậu là lừa đảo. Biden gia nhập lại năm 2021. Mỹ đã không cử đoàn cấp liên bang đi dự COP 30 (2025), làm mất vai trò của mình trong quá trình này. Mỹ vắng mặt làm suy yếu sự đoàn kết toàn cầu và làm quá trình mất đi nhà tài trợ lớn (Mỹ đã hứa 11,4 tỷ đô la một năm). Điều này làm nhiều nước, đặc biệt là các nước đang phát triển lo ngại.

Vào thời điểm COP họp tại Paris năm 2015, Trung Quốc tham gia với thái độ nghi ngờ. Trung Quốc cho rằng COP sẽ làm trệch con đường phát triển của mình. 10 năm sau, Trung Quốc đã thành nước dẫn dắt quá trình đối phó với biến đổi khi hậu và có tiếng nói quyết định về giá trị của hợp tác quốc tế trên bình diện toàn cầu. Là nước đứng hàng đầu về công nghệ sạch, Trung Quốc có thể cung cấp nhiều giải pháp khác nhau cho các nước đang phát triển và phát triển mong muốn có thêm năng lượng nhưng lại muốn giảm khí thải.

Nhiều nhà quan sát cho rằng hiện tại chưa rõ Trung Quốc cho hợp tác về biến đổi khí hậu có mục tiêu là giảm khí thải hay là diễn đàn để tạo ra cơ hội kinh tế. Ví dụ như Trung Quốc đã mâu thuẫn với chính mình khi đưa ra mục tiêu đóng góp do quốc gia tự xác định năm 2035 cam kết giảm phát thải nhà kính trên toàn nền kinh tế, nhưng cam kết của Trung Quốc giảm từ 7-10% là quá khiêm tốn, chưa xứng với khối lượng phát thải lớn của Trung Quốc và tầm vóc của một nước lớn. Hơn nữa năm 2024, Trung Quốc đã khởi công nhiều nhà máy điện chạy than với công suất là 94,5 gigawatt trái với xu hướng chung của thế giới. Trung Quốc cũng chưa trở thành nước tài trợ cho các dự án liên quan đến biến đổi khí hậu.

Tại thời điểm này, quá trình đấu tranh chống biến đổi khí hậu toàn cầu cần một lãnh đạo mạnh mẽ. Mỹ rời khỏi Hiệp định Paris đã tạo cơ hội cho Trung Quốc giữ vai trò lãnh đạo. Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cho rằng Trung Quốc khó có thể đóng vai trò dẫn dắt quá trình này chủ yếu vì những lý do đã phân tích trên.

Với nhiều lý do, đặc biệt là căng thẳng địa chính trị ở nhiều nơi trên thế giới, quá trình chống biến đổi khí hậu có thể chậm lại và có những ưu tiên khác. Xử lý vấn đề biến đổi khí hậu cần sự chung tay của toàn thế giới, nhất là các nước phát thải nhiều. Để quá trình tiếp tục trong tương lai, các nước cần phải đặt lợi ích chung lên trên hết để trái đất chúng ta vẫn là hành tinh đáng sống.■

Trần Hà