Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Tạp chí Phương Đông mời quý độc giả cùng hồi tưởng lại bầu không khí cách mạng sôi sục trên khắp cả nước vào những ngày tháng 8/1945 qua các bài báo được xuất bản ngay trong giai đoạn 1945-1946: từ cuộc biểu tình công chức biến thành cuộc cuộc mít tinh và tuần hành ủng hộ Việt Minh vào ngày 17/8/1945 ở Hà Nội, cuộc khởi nghĩa có phần tự phát ở thành Bắc Ninh, tới Lễ tuyên thệ của hàng chục ngàn thanh niên và phụ nữ trước đông đảo công chúng ở Sài Gòn vào ngày 19/8/1945.
Trước ngày Tổng khởi nghĩa
CUỘC BIỂU TÌNH CÔNG CHỨC 17/8/1945
Báo “Vì nước” số 180, ngày 20/8/1946
Tổng hội viên chức Việt Nam, thành lập sau ngày 9/3/1945 tại Việt Nam Học xá, trong mấy ngày đầu tháng Tám năm 1945 còn đang bận chưa giải quyết xong ba việc: việc thải người Pháp trong các công sở, việc sửa đổi lại các ngạch công chức và việc tăng lương.
Trong lúc ấy, tình thế quốc tế biến chuyển vô cùng mau lẹ. Hội nghị Potsdam, bom nguyên tử, Nga tuyên chiến, Nhật sắp hàng, quân Pháp kéo tới Bombay… Tổ quốc trông thấy trước mắt cái nguy cơ xâm lăng đe dọa.
Tổng hội viên chức triệu tập một phiên họp đại hội đồng ở Hội quán Trí Tri, theo chương trình, để bầu lại Ban Trị sự và để bàn về vấn đề sửa đổi các ngạch hiện thời. Vấn đề đó không được bàn đến. Bây giờ không phải là lúc nói đến chuyện tăng lương, chuyện ngạch trên hay ngạch dưới – Phải tổ chức ngay một cuộc biểu tình khổng lồ để biểu dương tinh thần đoàn kết, hô hào sửa soạn chống ngoại xâm. Đề nghị ấy do một bạn trong Sở Hỏa Xa đưa ra được toàn thể tán thành. Một ủy ban tổ chức thành lập ngay tại chỗ, trong đó, có người viết bài này.
Ủy ban tổ chức bắt đầu làm việc ngay hôm sau, tại Tòa thị chính: Tiếp đại biểu các đoàn thể, kẻ biểu ngữ, in truyền đơn, viết bài đăng báo, giao thiệp với các nhà chức trách, cắt đặt ban trật tự, các nhân viên thay nhau thường trực từ sáng tới đêm.
Ngày biểu tình định vào hôm 17 tháng 8. Sáng hôm ấy, anh L. bạn tôi, tìm đến tận nhà, kéo tôi ra chỗ vắng: “Anh ở ban tổ chức phải không? Vậy anh làm thế nào lấy ngay cho tôi một chiếc băng nhân viên ban tổ chức và vài cái băng “Trật tự”. Có việc cần. Thế nào anh cũng tìm cho được”.
Và ghé sát tai tôi, anh nói thầm: “Thượng lệnh”.
Anh L. ở trong đoàn xung phong Dân chủ Đảng trong mặt trận Việt Minh, điều ấy tôi vẫn biết, nhưng tôi cũng không khỏi ngạc nhiên về cái chương trình quá bạo, định xung phong trước hàng vạn đồng bào tại một chỗ mà thế nào chung quanh chẳng có lính Nhật canh gác.
Từ 2 giờ chiều, công trường Nhà hát Lớn đã chật ních những người và biểu ngữ. Người và biểu ngữ vẫn còn từ bốn năm phía kéo đến. Ở Nhà hát Lớn trông ra, từ phố Hàng Khay, Tràng Tiền cho đến Cửa Nam, không còn một chỗ trống. 3 giờ. Máy truyền thanh đã nhiều lần lên tiếng oang oang. Dân chúng đã tập hô khẩu hiệu. Chương trình đọc đi đọc lại đến bốn năm lần. Bài hát “Tiếng gọi thanh niên” mà anh X. trong ban tổ chức, đề nghị đổi là “Tiếng gọi quốc dân” được mấy lần nhắc đi nhắc lại.
Cũng anh X. đó xoa tay, nói với tôi: “Đông quá anh ạ. Có đến nghìn vạn người cả thảy”. Tôi lơ đãng gật đầu, mắt vừa nhìn quanh, sốt ruột vì mãi không thấy anh V. đâu. Chợt tôi trông thấy anh đang lách qua đám đông, tay ôm một gói phủ ngoài chiếc áo đi mưa. Tôi chạy lại đưa anh vào trong Nhà hát Lớn. Cái băng vải vàng “nhân viên ban tổ chức” lúc ấy là cái bùa hiệu nghiệm nhất để lách một lối đi, mở một cửa đóng kín.
Anh V. vào nhà hát, lên thẳng trên gác. Tôi hồi hộp đợi.
Một nhân viên trong ban tổ chức sắp sửa đọc diễn văn, thời tiếng vỗ tay nổi vang tứ phía cùng với muôn tiếng reo hò: Từ trên gác Nhà hát Lớn tung xuống một lá cờ đỏ thắm có ngôi sao vàng sáng tươi. Cùng một lúc từ bốn phía không biết ở đâu nổi lên bao nhiêu lá cờ tương tự. Tiếng hoan hô nổi lên như sấm dậy.
Một thanh niên nhanh nhẹn nhảy lên diễn đàn. Hai bên có hai anh tự vệ, trước còn cầm súng trong tay, sau nhìn nhau mỉm cười bỏ súng vào túi không cầm nữa. Thiên hạ vỗ tay hoan hô diễn giả vừa hô hào đả đảo phát xít Nhật, bắt tay các lực lượng dân chủ để giành độc lập hoàn toàn cho nước Việt Nam.
Hai đại biểu phụ nữ lên diễn đàn nói tiếp, tiếng hoan hô hưởng ứng càng ngày càng tăng. Các nhân viên trong ban tổ chức đứng khoanh tay nhìn nhau hay ngây người nghe diễn thuyết. Dân chúng đổ dồn mắt vào lá cờ, vào các người diễn thuyết. Rồi các bài Tiến quân ca, diệt phát xít, phụ nữ Việt Nam lần lượt vang lên trước máy truyền thanh.
Cuộc biểu tình tuần hành bắt đầu. Lá cờ đỏ sao vàng dẫn trước, dân chúng xếp hàng năm rầm rộ kéo theo sau. Hơn một giờ sau, đầu đoàn biểu tình đã qua Bờ Hồ, Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường, Quan Thánh, đường Toàn quyền, vườn hoa Độc Lập, tới Sở Tài chính rồi mà ở Nhà hát Lớn, người vừa đứng, chờ chưa đi hết.
Trời bắt đầu mưa trước nhỏ sau to. Người đi biểu tình ướt như chuột lột, nhưng không một ai về, trái lại, dân chúng gia nhập ngày một thêm đông. Một vài nhà đốt pháo ăn mừng. Đoàn biểu tình vừa đi vừa hô lớn, theo nhịp chân đi: “Ủng hộ Việt Minh, ủng hộ Việt Minh”, “Việt Nam độc lập, Việt Nam độc lập”.
Lòng người ta nao nức tưng bừng như vừa tìm được một con đường sáng mà đi. Trời vẫn mưa to. Ai nghĩ đến trời mưa? Đứng trong ba bốn tiếng đồng hồ, người ta cũng chẳng thấy mỏi chân. Đi bộ qua bao nhiêu đường, người ta không thấy chồn chân. Một dòng nước mới chảy trong huyết quản làm người ta bồng bột, say sưa… Việt Minh, Độc lập, Độc lập, Việt Minh…
Năm giờ hơn tại Nhà hát Lớn. Dưới trời mưa, các nhân viên trong ban tổ chức làm lễ chào cờ cùng với anh em cảnh binh và một vài đoàn thể còn lại. Không ai bảo ai, ai nấy đều hướng vào lá cờ đỏ sao vàng đứng nghiêm nhìn thẳng, trong khi lá cờ quẻ Ly ướt đầm nước mưa, rủ từ ngọn cột xuống mặt cỏ như một lá cờ tang.
Bắc thành khởi nghĩa
Báo “Cứu Quốc” ngày 19/8/1946
Hôm nay, người ở đâu đổ ra mà lắm thế? Ở Bắc Ninh, những ngày hội Lim, những ngày hội Gióng, dân quê đi xem đã đông, nhưng thật không bằng một phần nghìn ngày hôm nay.
Bốn phía, từ những ngõ hẻm, từ những làng mạc xa lắc xa lơ, từ những nơi vắng tanh vắng ngắt, lũ lượt người lớn, người già, người trẻ kéo nhau tới đường cái nhựa. Họ ăn mặc cũng buồn cười đáo để. Có những cô gái mơn mởn, xúng xính trong bộ quần áo mới nhất, lại có những cô khác bận quần chẽn, thắt lưng da ngang lưng, tóc búi ngược, tay lăm lẳm[1] một thanh kiếm hình như sẵn sàng để xung trận.
Những bà già tay dắt cháu ríu ra ríu rít, bàn tán xôn xao chuyện này sang chuyện khác suốt dọc đường. Rồi những anh trai đồng quê khỏe mạnh, hăng hái, ăn mặc đủ lối: quần áo nâu, quần áo soóc vàng, quần áo xanh… Họ vác gậy, vác giáo, vác kiếm và có cả súng nữa.
Trong đám người trăm nghìn hình sắc ấy, ngoằn ngoèo trên các ngả đường như bao nhiêu con rắn đang từ từ bò, bỗng nổi bật lên nền trời xanh trong của một buổi sáng tháng Tám, trăm nghìn lá cờ đỏ sao vàng.
Đám biểu tình hăm hở tiến về phía tỉnh lỵ Bắc Ninh. Mặc dù ai cũng biết rằng trong thành, lính Nhật vẫn chiếm đóng, một số Bảo an binh vẫn còn trong trại… Nhưng người ta không chút e ngại, cứ đi, cứ đi… dù có phải đánh nhau. Người ta hát vang:
Đạp phăng quân Nhật Pháp
Cướp lấy chính quyền
Thỉnh thoảng đám biểu tình lại phải chùng lại, vì đường cái bị phá hay bị cản bởi những cây chặt đổ xuống đêm hôm trước. Hai bên đường, dân địa phương đem nước, đem cơm, đem bánh ra mời đoàn biểu tình kéo dài dằng dặc mấy cây số.
Tới gần tỉnh… tới gần mãi. Tiếng hô khẩu hiệu vang lừng:
– Việt Nam độc lập muôn năm!
Tiếng hò hét, hét lên để trấn áp những nỗi hồi hộp trong lòng những con người đang hăng. Anh em lính Bảo an đã đứng chờ sẵn. Tiếng chào nhau rầm rĩ. Anh em Bảo an vui vẻ trao khí giới cho dân quân cách mạng.
Rồi hết thảy rầm rộ tiến vào trong tỉnh. Phố xá đỏ rực cờ đỏ sao vàng.
Ừ! Ngày hôm qua hãy còn lén lút, còn sợ Nhật, còn nói tới chữ Việt Minh se sẽ, nho nhỏ, nhưng ngày hôm nay, lớp sóng người ngang nhiên đi giữa bao nhiêu lá cờ đỏ sao vàng, hô không biết bao nhiêu là khẩu hiệu đốt cháy lòng người ta.
– Việt Nam độc lập muôn năm!
Ờ! Nhưng trên tường thành chót vót kia, cờ mặt trời vẫn đỏ lóe và ngạo mạn. Sao thế được! Tự nhiên, một cái miệng bật ra một khẩu hiệu:
– Đả đảo phát xít Nhật!
Mấy vạn tiếng cùng hét theo:
– Đả đảo phát xít Nhật!
Mấy thanh niên tự vệ tay mó máy vào cò sung, mắt trừng trừng nhìn sắc cờ phát xít. Trên hàng đầu có tiếng súng nổ.
Kho súng đã có một tàn than đốt cháy. Thế là bao nhiêu đầu súng ngóc lên trời mà nổ chơi với không khí. Nhiều anh không thuộc một tổ chức quân sự nào, nhưng cũng vớ đâu được súng đem đi biểu tình. Khốn nỗi các anh cầm súng mà chẳng biết mở súng ra làm sao, cho đạn vào thế nào. Chạy loăng quăng tìm đến những anh tự vệ, ấn khẩu súng vào tận tay:
– Mở hộ tôi! Lắp đạn hộ tôi! Thôi được rồi! Đưa giả đây!
Thế là anh ta giật phắt lấy khẩu súng, nhắm mắt lại, há mồm ra, chĩa súng lên không trung rồi thì bóp cò. Tiếng súng nổ, anh ta cười sung sướng. Những chị phụ nữ cũng cố giằng súng trong tay một anh tự vệ và đòi bắn cho kì được.
Người ta mê mẩn vì súng. Súng! Đạn! Tiếng súng nổ ở hàng đầu nhưng ở giữa hàng – cách nhau nửa cây số – tưởng rằng Nhật đã tấn công rồi, bởi vậy súng lại nổ, nổ liên miên. Hàng cuối thấy súng nổ càng tưởng rằng hàng đầu đã phải chiến đấu nên súng lại nổ.
Đoàn người dài dằng dặc ấy vừa đi, vừa hát, vừa hô khẩu hiệu, vừa bắn lên trời. Khi đi qua cửa thành có quân Nhật chiếm đóng thì mọi người ồ vào.
Mấy tên Nhật gác cửa ra hiệu tay cho mọi người đừng xông vào, nhưng cản làm sao được, hàng vạn người cứ băng băng vượt qua hào sâu, trèo lên tường thành, hăng nhất lại là các chị phụ nữ. Có tiếng súng của quân Nhật bắn. Một người bị thương ngã xuống. Nhưng lúc đó cái chết và súng đạn cũng chẳng có nghĩa gì. Người cứ nhảy vào thành, người cứ công kênh nhau vượt qua tường thành trước trận mưa đạn liên thanh của tụi Nhật.
Sau cùng, đám người biểu tình vào được thành. Một chị phụ nữ tức tốc trèo lên cột cờ chót vót, hạ lá cờ Nhật xuống. Nhưng tay chị vừa cầm tới cán cờ thì một phát đạn trúng tay, chị lộn nhào xuống. Một chị khác trèo theo ngay lên và lần này chiếc cờ Nhật bị quăng xuống đất, lá cờ đỏ sao vàng oai nghiêm bay lên phấp phới.
– Việt Nam độc lập muôn năm!
– Việt Minh muôn năm!
Hàng vạn cái miệng đứng trước lá cờ oai linh cùng hét lên một lượt.
Trước cái tinh thần dũng mãnh của dân chúng, Nhật Bản đành chịu để dân quân chiếm tỉnh và cam đoan không hành động gì hết.
Đám biểu tình lại lên đường, lên đường rầm rộ. Họ vào trại Bảo an binh. Đây, kho súng, đây, kho đạn… Tim mọi người nhảy lên. Họ chạy xô vào kho súng.
– Cho tôi một khẩu.
– Tôi khẩu Indochinois này!
Một người nằm nhoài ra, vớ được một khẩu súng liền thí nghiệm ngay ở sân. Anh lắp đạn, và bóp cò khiến mọi người giật mình choáng choàng.
Người ta chen nhau, đấm đá nhau để cướp lấy một khẩu súng. Anh chỉ huy lắc đầu, không biết làm thế nào mà giữ nổi trật tự.
Sau cùng, nghĩ được một kế, anh chạy vào kho tìm được một thanh phạng. Anh chạy đến đám đông người đang hì hục giằng co nhau súng. Anh hét lên:
– Bỏ cả xuống. Đứng ra một bên.
Không ai nghe anh. Tức thì thanh phạng đập xuống lia lịa. Sau một hồi mưa như thế, đám người kia mới chịu bỏ những hòm súng đạn đứng giãn sang hai bên. Anh chỉ huy nói:
– Phải có kỷ luật và trật tự. Súng này thuộc về anh em chứ về ai. Nhưng phải đợi có sự phân phát đâu ra đấy chứ!
Rồi anh gọi từng bộ đội vào để phát súng. Lúc này người ta mới yên lặng đến nhận súng. Nhiều anh đầu hãy còn sưng như một quả ổi.
Một năm đã qua! Cuộc khởi nghĩa vừa vặn một năm. Trong đám đại chúng thân yêu ấy đã thấy vắng mặt nhiều chiến sĩ và cũng trong đám đại chúng lúc đầu ngây thơ, vô chính phủ, nhưng hăng hái dữ dội với cách mạng đó, ngày nay thấy xuất hiện nhiều tài ba đặc biệt. Mới ngày nào Bắc thành uể oải lười biếng trong cảnh bình thản của đời nô lệ, ngày nay đã vùng dậy, vùng dậy với tất cả sức sống. Tiếng súng khởi nghĩa đã đánh thức nó dậy.
Lưu Động
30 ngàn thanh niên và phụ nữ Thành phố
làm lễ Tuyên thệ trước mấy chục ngàn công chúng
Báo “Sài Gòn” số 17011, ngày 21/8/1945
Còn gì vui mừng bằng, mặc dầu những đám mưa liên tiếp dội nước xuống lầy đường, chiều Chúa nhựt 19/8, trên 20 ngàn công chúng, đàn ông có, đàn bà có và già trẻ đủ hạng đã kéo đến vườn Ông Thượng dự cuộc tuyên thệ của thanh niên và phụ nữ Thành phố (TP).
Còn gì phấn khởi hơn khi chúng ta thấy từ một giờ trưa, khắp ngả đường trong địa phương Sài Gòn – Chợ Lớn và ở những vùng lân cận, 30 ngàn vừa tráng sinh, thiếu sinh TP và phụ nữ TP hùng dũng kéo đến sân banh ở vườn Bờ Rô để rồi, dưới quyền chỉ huy của những tráng sinh, sắp thành hàng ngũ bên những lá cờ thanh niên TP phấp phới bay…
Ba chục ngàn thiếu niên và thanh niên đó là những người của các giới trong nước đã liên kết chặt chẽ để phụng sự quốc gia hầu củng cố nền độc lập của xứ sở.
Đến dự cuộc lễ chúng tôi thấy có quý ông Ida, Tổng ủy viên thể thao, thể dục và phong trào thanh niên; Kha Vạn Cân, Giám đốc phòng Thể thao và Thể dục… và trên khán đài Trung ương có ông Khono, quận trưởng địa phương với nhiều nhà tai mắt đến chứng kiến ngày đáng ghi nhớ của Thanh niên TP.
Đúng 4 giờ, một thanh niên cầm đuốc chạy vòng quanh sân rồi đặt cây đuốc đó vào lư hương trên bàn thờ Tổ quốc. Cây đuốc lửa đó là tượng trưng: lửa máu nóng. Rồi hết thảy nam nữ thanh niên day[2] về phía bàn thờ Tổ quốc hô lớn: Việt Nam độc lập! Việt Nam thống nhứt! Việt Nam hùng cường!
Kế đó, trên 50 ngàn quốc dân Việt Nam, gần day về phía bàn thờ Tổ quốc, yên lặng chào cờ, và cất cao giọng hát bài “Thanh niên Hành khúc”.
Những tiếng vang động trên đây vừa dứt, ông Phạm Ngọc Thạch liền đứng trước máy truyền thanh nói đại ý về cuộc lễ tuyên thệ trọng thể này và chỉ rõ sứ mạng của thanh niên trong giai đoạn mới của nước Việt Nam.
Ông Thạch vừa dứt lời, bà Hồ Vĩnh Ký thay mặt trên 500 phụ nữ TP rồi tới anh Võ Văn Khải đại diện Tráng sinh và thiếu sinh ở địa phương tuyên thệ:
– Tôi xin thề trung thành với Tổ quốc! Tôi xin thề tuân theo luật của Thanh niên TP!
Trong lúc đó, đồng một loạt, 30 ngàn thanh niên đưa tay hô lớn: “Tôi xin thề!…”. Và, để kết thúc cuộc lễ long trọng trên đây: công chúng và thanh niên đứng yên lặng đăm đăm vào lá cờ từ từ hạ… để rồi lại cất cao giọng hát một lần nữa, bài “Thanh niên hành khúc”.
Sau đó, hết thảy thanh niên hùng dũng kéo đi qua các đường, nhất là đường Catinat.■ (Nguyễn Dân)
Chú thích:
[1] Lăm lẳm: chặt trong tay, BTV
[2] day: rời qua, xoay hướng, BTV
