Một trong những sự kiện được dư luận đặc biệt quan tâm trong thời gian qua chính là việc Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 15 của Nhóm các nền kinh tế mới nổi hàng đầu thế giới, với 5 nước thành viên là Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi (BRICS) đã đi đến đồng thuận trong việc mở rộng, kết nạp thêm sáu thành viên mới là Ả rập Xê-út, Ai Cập, Iran, Các Tiểu Vương Quốc Ả rập thống nhất (UAE), Argentina và Ethiopia, dự kiến vào tháng 1/2024.
Đây thực sự là một bước ngoặt mới trong quá trình hình thành và phát triển của BRICS và thu hút mọi sự chú ý và theo dõi của các quốc gia với nhiều cung bậc khác nhau.
1. Hiểu theo nghĩa đơn giản thì lúc ban đầu, BRIC chỉ là tên gọi được Jim O’Neill, kinh tế trưởng tại Goldman Sachs (Công ty tài chính Mỹ) dùng trong khi trình bày báo cáo kinh tế toàn cầu số 66. Ông ta đã ghép bốn chữ cái đầu tiên trong tên của 4 nước là Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc (Brazil, Russia, India, China) để nói về bốn quốc gia có tốc độ phát triển kinh tế nhanh nhất, đầy triển vọng vào thời điểm năm 2001.
Khi đó BRIC không đồng nghĩa với một tổ chức liên chính phủ. Tuy nhiên BRIC dần dần được thể chế hóa thông qua việc các nước thành viên tăng cường hoạt động, nâng dần cấp độ tham dự qua ba cơ chế Bộ trưởng Ngoại giao, Bộ trưởng Tài chính và Cố vấn An ninh quốc gia họp thường kỳ hàng năm.
Hội nghị Thượng đỉnh đầu tiên được tổ chức năm 2009 tại Yekaterinburg của Nga. Năm 2010 Nam Phi được mời gia nhập nhóm và BRIC trở thành BRICS với một chữ S (South Africa) được thêm vào tên gọi của khối.
2. BRICS và những tham vọng
– BRICS bao gồm các quốc gia có diện tích rộng lớn với trọng lượng kinh tế đáng kể tại bốn châu lục Mỹ La tinh, Châu Âu, Châu Á, Châu Phi. Dân số các nước BRICS khoảng 3,21 tỷ người, chiếm gần 42% dân số thế giới. Tổng GDP của 5 nước là 28,06 nghìn tỷ USD, chiếm hơn 25% GDP và 18% thương mại toàn cầu.
Khi mới thành lập, mục tiêu của BRICS là tăng cường hợp tác giữa các nền kinh tế mới nổi, phối hợp chặt chẽ trong các cuộc họp và tổ chức quốc tế; xây dựng chương trình hợp tác đa ngành giữa các thành viên, song trên thực tế BRICS thể hiện rõ tham vọng muốn đóng vai trò quốc tế lớn hơn, độc lập hơn, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế và tài chính bởi họ luôn bị ám ảnh về sự bất bình đẳng về quyền biểu quyết và số ghế đại diện tại hai tổ chức tài chính lớn nhất là Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB).
BRICS đưa ra các yêu cầu cải cách cơ chế hoạt động của Quỹ Tiền tệ Quốc tế hoặc của G20 (Nhóm 20 nền kinh tế hàng đầu thế giới) bởi cả 5 thành viên đều là thành viên của G20.
– Thành công lớn nhất của BRICS cho đến nay là đã thành lập được Ngân hàng phát triển Mới (NDB) như một ngân hàng phát triển đa phương vào năm 2015 với 50 tỷ đô la thanh khoản. Đây được coi như một giải pháp hữu hiệu thay thế cho Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế vốn do phương Tây điều khiển. Theo thông tin năm 2020, Nam Phi đã vay 1 tỷ đô la từ NDB để chống lại đại dịch Covid-19.
Riêng trong năm 2022, NDB cũng đã tạo ra “Thỏa thuận Dự trữ dự phòng” trị giá 100 tỷ USD với mục đích tạo thuận lợi cho các thành viên sử dụng trong trường hợp cấp bách. Cho đến nay NDB đã hoàn thành, phê duyệt 99 dự án cơ sở hạ tầng mới trị giá lên tới 35 tỷ USD cho các nước thành viên. Trong khi đó Ngân hàng Thế giới (WB) cũng chỉ cam kết hơn 100 tỷ đô la để cho các quốc gia vay trong năm 2022.
– Điểm đáng chú ý nữa là tài chính: Trong suốt hơn một thập kỷ qua, BRICS nuôi ý tưởng về một đồng tiền chung cho dù chưa có một bước đi cụ thể nào. Tuy nhiên, kể từ khi cuộc chiến tại Ukraine nổ ra, thì làn sóng “phi đô la hóa” trong BRICS lại trỗi dậy mạnh mẽ khi chứng kiến các đòn trừng phạt của Mỹ với Nga. Các quốc gia BRICS mong muốn độc lập hơn về tài chính. Thử nghiệm đầu tiên là tiến hành một số giao dịch thương mại nội khối bằng đồng tiền riêng của các nước giữa Brazil và Ấn Độ, Trung Quốc và Ấn Độ, Trung Quốc và Nga.
– Bên cạnh đó, BRICS không chỉ giới hạn ở các vấn đề kinh tế và quyền lực cứng mà họ mong muốn có vai trò mạnh mẽ hơn trong việc giải quyết các thách thức mang tính toàn cầu như môi trường, bất bình đẳng xã hội, đổi mới công nghệ… BRICS nêu lên yêu cầu cải tổ bộ máy của Liên hợp quốc trong đó có việc ủng hộ việc Brazil và Ấn Độ “đóng vai trò lớn hơn tại Liên hợp quốc” tuy không đi vào cụ thể.
Trung Quốc là nước đi đầu trong việc kêu gọi và thúc đẩy việc mở rộng thành viên để tăng thêm tiếng nói và sức mạnh của BRICS.
BRICS đã thành công tại Thượng đỉnh 15 với quyết định đồng ý kết nạp 6 thành viên mới vào đầu 2024. Chúng ta sẽ phân tích điều này tại phần sau của bài viết.
3. Đâu là sức hút của BRICS
– Về mặt chính trị, trong suốt thời gian qua, cho dù có những bất đồng hay trục trặc nhưng từng nước thành viên vẫn luôn coi BRICS là trung tâm và bản sắc ngoại giao của mình. Việc là thành viên của nhóm BRICS đem lại cho mỗi quốc gia một uy tín và vị thế nhất định.
Theo “Tinh thần BRICS”, các thành viên có xu hướng ủng hộ lập trường của nhau, phần nào làm tăng thêm sức mạnh cho mỗi quốc gia khi gặp khó khăn tạm thời về ngoại giao. Nếu không có sự ủng hộ của nhóm BRICS có lẽ nước Nga của ông Putin sẽ khó trụ vững và vượt qua khó khăn trong thời gian qua.
– Trong bối cảnh thế giới bị chi phối bởi Mỹ và phương Tây, mục tiêu của BRICS đấu tranh cho một thế giới đa cực bình đẳng hơn đã thu hút và tập hợp được một lực lượng lớn các quốc gia ủng hộ và chia sẻ. Đáng chú ý, trong đó có cả những nước trước đây đã từng là đồng minh thân cận của Mỹ như Ả Rập Xê-út, UAE hay Ai Cập.
Các quốc gia trên, cho dù có e ngại Trung Quốc thì cũng gặp nhau ở điểm là họ coi sự trỗi dậy của Trung Quốc như một dấu hiệu của sự thay đổi nền chính trị toàn cầu.
– Việc mở rộng thêm 6 thành viên mới sẽ giúp BRICS nâng cao sức mạnh địa chiến lược, cân bằng giữa lợi ích về kinh tế và địa lý. BRICS sẽ trở thành nhóm nước có trọng lượng đáng kể trên thế giới. Nếu tiến trình mở rộng suôn sẻ, nhóm BRICS gồm 11 thành viên sẽ chiếm 46,5% dân số thế giới và gần 30% GDP toàn cầu thay vì 42% dân số thế giới và 25% GDP toàn cầu như hiện nay.
Những thành viên mới đa số đều là các nền kinh tế lớn, hoặc nằm ở vị trí địa chiến lược quan trọng. Đặc biệt Iran, Ả-Rập Xê-út và Các Tiểu Vương quốc Ả rập thống nhất (UAE) là ba quốc gia xuất khẩu dầu mỏ, có tiếng nói quyết định trong OPEC. Họ sẽ góp phần rất quan trọng làm thay đổi cán cân lực lượng của BRICS và có khả năng sẽ góp phần thúc đẩy nhanh hơn quá trình sử dụng đồng nội tệ trong thanh toán nội khối.
Ai Cập là nền kinh tế lớn thứ hai châu Phi, có kênh đào Suez. Iran là nước sở hữu vũ khí hạt nhân, tạo nên hành lang Bắc – Nam để giúp Nga đưa ngũ cốc và dầu mỏ qua Vịnh Ba Tư đến châu Á và châu Phi. Argentina là quốc gia lớn thứ hai ở Nam Mỹ về diện tích sau Brazil. Ethiopia nằm ở vị trí chiến lược thuộc vùng Sừng châu Phi, có dân số đông, là đồng minh thân cận của Nga.
– Khác với Nga và Trung Quốc, trong suốt thời gian dài nước Mỹ đã không coi trọng thúc đẩy quan hệ với các nước phương Nam, việc Mỹ từ chối phổ cập sản xuất, phân phối vaccine cho nhiều nước phương Nam, các biện pháp trừng phạt của Mỹ với Nga… đã gây ra nỗi lo ngại sâu sắc về những tiền lệ xấu trong tương lai và buộc các quốc gia này phải cảnh giác.
Tất cả những lý do trên chính là chất xúc tác thúc đẩy các quốc gia phương Nam tập hợp lại với nhau và BRICS được coi như một sự lựa chọn an toàn và phù hợp với lợi ích nhiều quốc gia châu Á, châu Phi tại thời điểm hiện nay, khi họ hy vọng về viện trợ và hợp tác phát triển, về nguồn vốn qua Ngân hàng NDB hoặc về thương mại, có thể tiếp cận thị trường Trung Quốc rộng lớn.
Viễn cảnh về một khả năng đa dạng hóa giỏ tiền tệ trong giao dịch nội khối, lách lệnh trừng phạt của Mỹ, giảm thiểu rủi ro, không phụ thuộc vào đồng đô la cũng là một lựa chọn!
4. Thách thức và khó khăn không nhỏ
– BRICS là một tập hợp không đồng nhất giữa các quốc gia khi ở cách xa nhau về địa lý, quá khác biệt về trình độ phát triển (GDP của Trung Quốc cao hơn gấp hai lần GDP của bốn quốc gia còn lại). Bên cạnh đó, chế độ chính trị của Ấn Độ, Nam Phi và Brazil khác biệt hệ tư tưởng và chế độ chính trị tại Trung Quốc và Nga.
– Theo nhiều nhà quan sát, thách thức lớn nhất với BRICS chính là việc mỗi quốc gia thành viên đều có những mục tiêu, lợi ích và tham vọng riêng về chính trị và kinh tế, do đó cách tiếp cận khác nhau trong quan hệ với Mỹ và phương Tây:
Trung Quốc luôn mong muốn khẳng định vai trò, vị thế trong cuộc cạnh tranh với Mỹ và phương Tây. Họ có lợi ích khi mở rộng thành viên để thực hiện tham vọng tạo dựng BRICS như một không gian địa chính trị được định hình bởi các ưu tiên của Trung Quốc.
Theo nhiều nhà quan sát, đây chính là sự tiếp nối của các sáng kiến mở rộng về phía Tây (Vùng Vịnh) của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO – tổ chức an ninh do Trung Quốc và Nga thành lập năm 2001). Bên cạnh đó, các nước châu Phi và Trung Đông đều nằm ở khu vực cốt lõi của Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc.
Trong bối cảnh đang gặp khó khăn, Nước Nga muốn củng cố lại uy tín, chứng tỏ không bị cô lập, Nga coi BRICS là cơ hội để tiếp cận và ràng buộc hơn nữa các đối tác chiến lược. Với Nga đây là cơ hội vàng để tăng cường quan hệ song phương, tranh thủ và tận dụng các cơ hội mới cũng như các lợi thế về hợp tác năng lượng, hạt nhân, xuất khẩu ngũ cốc…
– Trong khi đó, Brazil, Ấn Độ và Nam Phi đều có lợi ích và hưởng lợi nếu có sự “thay đổi trật tự quốc tế”, tuy nhiên ba quốc gia trên đều theo đuổi chính sách cân bằng, không đối đầu trực tiếp với Mỹ và phương Tây. Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa tuyên bố: “Chúng tôi sẽ không cho phép mình bị lôi kéo vào cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc thế giới, đất nước chúng tôi cam kết thực hiện chính sách không liên kết”. Bộ trưởng Quan hệ và Hợp tác Quốc tế Nam Phi tuyên bố “sẽ cực kỳ sai lầm khi coi BRICS là thân Nga và chống phương Tây”.
Với ba quốc gia trên, BRICS sẽ được coi như một nhóm “làm việc cùng nhau và phối hợp hành động để mang lại nhiều tiếng nói hơn của những nước mới trỗi dậy”.
– Việc mở rộng thành 11 nước cũng sẽ làm phát sinh nhiều khó khăn hơn khi cần phải dung hòa quan điểm và lợi ích của số đông thành viên trong khi bản thân các nước thành viên cũ như Ấn Độ và Trung Quốc vốn đã tồn tại rất nhiều bất đồng trong vấn đề biên giới, lãnh thổ và thương mại. Mối quan hệ giữa các thành viên mới với thành viên cũ, giữa các thành viên mới với nhau cũng được dự đoán sẽ nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp.
Theo nhiều phân tích của các học giả thì các thành viên mới coi việc quyết định gia nhập BRICS như một lựa chọn bổ sung cho chính sách đa phương và điều đó không đồng nghĩa với việc các quốc gia này sẽ theo đuổi chính sách chống hoặc cắt đứt quan hệ với Mỹ và phương Tây.
– Cho đến nay rõ ràng là triển vọng về một đòng tiền chung vẫn còn rất xa vời vì không có sự ủng hộ quốc tế. Làm sao nhóm BRICS có thể tạo ra sự hài hòa của các hệ thống tiền tệ khác nhau trên thế giới để họ chấp nhận đồng tiền chung của BRICS như đồng Euro của châu Âu. Rất nhiều quốc gia, cho dù không hài lòng với Mỹ, vẫn coi đồng đô la như một đồng tiền dự trữ đáng tin cậy.
5. Tương lai BRICS và xu thế toàn cầu mới
Việc trên 50 nguyên thủ quốc gia tham dự Thượng đỉnh BRICS 15, hơn 40 quốc gia quan tâm, xin làm thành viên BRICS được đánh giá như một phản ứng của các quốc gia phương Nam đối với sự thiếu chủ động và uy tín suy giảm của Mỹ và phương Tây cũng như của các thể chế quốc tế trong việc giải quyết các cuộc khủng hoảng toàn cầu hiện nay.
Đây cũng chính là những chỉ dấu cho thấy một thế giới đa cực, chủ nghĩa đa phương công bằng, không bị sức ép sẽ là xu hướng trong tương lai. Đây cũng là mục tiêu phấn đấu của các nước phương Nam.
Tuy nhiên, lộ trình để BRICS từ một nhóm nước mới trỗi dậy trở thành một khối cường quốc đầy đủ, đối trọng và gạt bỏ Mỹ và Phương Tây trên bàn cờ quốc tế vẫn còn rất xa bởi lẽ bên cạnh những cơ hội mới đem lại thì yếu tố “không đồng nhất”của BRICS sẽ càng có dư địa để bộc lộ khi nhóm này ngày càng mở rộng.
Chính những điểm trừ này sẽ ngăn cản và làm yếu đi khả năng cạnh tranh ảnh hưởng ở quy mô toàn cầu của BRICS với Mỹ và phương Tây, một mục tiêu mà Trung Quốc và Nga theo đuổi.
– Những chuyển động chính trị trong thời gian qua phản ánh rõ nét cuộc cạnh tranh địa chiến lược gay gắt giữa các cường quốc Nga, Trung Quốc với Mỹ và phương Tây trong việc tập hợp lực lượng.
Trung Quốc và Nga được coi là thành công tại Thượng đỉnh 15 của BRICS với quyết định mở rộng thành viên. Trung Quốc cũng đã đưa ra nhiều hứa hẹn thông qua Sáng kiến phát triển toàn cầu (GDI), lập quỹ hợp tác Nam – Nam với tổng vốn đầu tư 4 tỷ USD và trong tương lai các định chế tài chính Trung Quốc có thể lập một quỹ nữa trị giá 10 tỷ USD để triển khai GDI, tăng xuất khẩu hàng hóa của châu Phi sang Trung Quốc và cung cấp dữ liệu bản đồ vệ tinh, chủ yếu phục vụ nông nghiệp và đối phó thiên tai.
Như một sự đối trọng, tại Thượng đỉnh G20 (nhóm 20 nền kinh tế hàng đầu thế giới, chiếm hơn 90% tổng quy mô kinh tế và 2/3 dân số toàn cầu) họp ngày 9/9 vừa qua, Tổng thống Mỹ cùng các lãnh đạo Ấn Độ, Ả rập Xê út, UAE, Pháp, Đức, Italy, Nhật Bản và Ủy ban châu Âu đã công bố Dự án hành lang kinh tế giữa Ấn Độ, Trung Đông và châu Âu.
Đây là sáng kiến quan trọng của Mỹ nhằm mở rộng ảnh hưởng tại Trung Đông. Ả rập Xê-út xác nhận sẽ đầu tư 20 tỷ USD, Israel, UAE và Jordan sẽ tham gia sáng kiến này. Dự án sẽ tạo thuận lợi cho thương mại và xuất khẩu, cũng như giúp chuyển giao năng lượng sạch và cung cấp dịch vụ Internet nhanh chóng, ổn định cho các nước Trung Đông. G20 đã mời Liên minh châu Phi gia nhập nhóm này như một thành viên thường trực, cùng tư cách như Liên minh châu Âu.
Những diễn biến trên là những chỉ dấu cho thấy các nước phương Nam đang là nhân tố quan trọng trong việc biến đổi cân bằng địa chính trị thế giới mà Mỹ và phương Tây cũng như Trung Quốc và Nga buộc phải có cách tiếp cận và ứng xử mới để không đẩy các quốc gia này ngày càng rời xa họ.
Nhiều nước phương Nam đang ở trong một tâm thế mới, không để cho mình bị rơi vào tình thế bị động trong ứng xử với các cường quốc cũng như trong cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc. Họ sẽ không chọn bên, thực tế và thực dụng hơn trong chính sách đối ngoại khi quyết định coi BRICS như một kênh đa phương phi truyền thống để có cơ hội đưa tiếng nói của mình trong các thể chế đa phương. Tuy nhiên họ cũng sẽ thận trọng trong chính sách chống Mỹ và phương Tây.
Thế giới đang ở kỷ nguyên cạnh tranh gay gắt giữa một cực và đa cực, đặc biệt là cạnh tranh chiến lược của các nước lớn, điều này đã và đang tác động mạnh mẽ tới trật tự thế giới. Các quốc gia vừa và nhỏ cần lựa chọn chính sách đối ngoại của mình cho phù hợp với xu thế phát triển của thế giới.■
Nguyên Mi
