Sự bùng nổ kinh tế ở Việt Nam rất ấn tượng nhưng không phải không có vấn đề
Tôi đến thăm Việt Nam lần đầu tiên vào năm 1993. Ở Hà Nội, tôi thuê một chiếc xe đạp và trôi đi giữa dòng người đi xe đạp và xích lô. Phụ nữ vẫn mặc áo dài sặc sỡ, nhiều người đàn ông vẫn mặc quần áo quân đội kaki với chiếc mũ cối nhiệt đới màu xanh lá cây. Hà Nội như một ngôi làng rộng lớn, về đêm chỉ có ánh đèn từ những quán bún.
Việt Nam đó đã là quá khứ. Giờ đây, tiếng ồn của xe gắn máy và tiếng bấm còi ô tô chiếm ưu thế trên các đại lộ rộng lớn và những đường cao tốc mới toanh. Ánh đèn đã được thay thế bằng đèn neon, đèn led nhấp nháy và biển quảng cáo, đồng thời hàng loạt tòa nhà chọc trời mọc lên ở rìa thành phố cổ.
Sau 50 năm kết thúc cuộc chiến tranh giải phóng kéo dài 30 năm, Việt Nam hiện là một trong những nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới. Với mức tăng trưởng được Ngân hàng Thế giới dự báo đạt 5,5% vào năm 2024, Việt Nam hiện đã vươn lên vị trí thứ 35 thế giới về quy mô kinh tế. Năm 1990, GDP chỉ đạt 6,5 tỷ USD. Đến năm 2022, con số đó đã là hơn 400 tỷ USD, gấp hơn 60 lần. Với tốc độ đó, Việt Nam sẽ trở thành nền kinh tế lớn thứ 10 toàn cầu vào năm 2050.
Nhiều công ty là công ty tư nhân hoặc liên doanh với công ty nước ngoài, nhưng trong các lĩnh vực như thép, khai khoáng, dầu khí, vận tải, dệt may, máy móc và giấy, bạn sẽ vẫn thấy nhiều doanh nghiệp nhà nước.
Việt Nam cũng đã có thương hiệu ô tô riêng VinFast từ vài năm nay. Xe điện VinFast được rao bán ở châu Âu. Các nước xuất khẩu chính là Hoa Kỳ, Trung Quốc và EU. Nguồn hàng nhập khẩu chủ yếu đến từ Trung Quốc, Hàn Quốc và các nước Đông Nam Á.
Chỉ trong một thế hệ, một quốc gia với 100 triệu dân đã từ một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới trở thành quốc gia có thu nhập trung bình. Số tiền đó lên tới 7.700.000 đồng hoặc 325 đô la mỗi tháng. Con số đó có vẻ không nhiều, nhưng nhiều sản phẩm như thực phẩm và quần áo đều rẻ và các dịch vụ như giáo dục và chăm sóc sức khỏe đều miễn phí.
Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh đã giảm từ 33 trên 1.000 ca sinh năm 1993 xuống còn 17 vào năm 2020. Về trình độ học vấn, Việt Nam đứng thứ hai ở Đông Nam Á sau Singapore. Ở Hà Nội tôi có thể ăn ở một nhà hàng ven đường với giá 4 euro và ở một nhà hàng hiện đại hơn với giá 8 euro.
Người Việt nhỏ bé nhưng dũng cảm và sự bùng nổ kinh tế càng củng cố thêm sự tự tin của họ. Hà Nội là thành phố có 11 triệu dân nên có thể so sánh với London. Tôi sống ở London được 5 năm và trong 5 năm đó tôi thấy cơ sở hạ tầng, nhà ở, mức sống và dịch vụ xã hội xuống cấp thay vì tiến bộ.
Năm 1993, tôi phải tìm tàu chở hàng ở Hải Phòng để đến Cát Bà, thị trấn nằm trên đảo lớn nhất, kỳ quan thế giới thuộc quần đảo Vịnh Hạ Long. Sau đó tôi phải tìm đường về phòng khách sạn với ngọn đèn dầu vì thị trấn chưa có điện. Đó thật sự là một trải nghiệm độc đáo khi bạn phải tìm đường đi qua những con hẻm đông đúc, không có ánh sáng vào ban đêm.
Ngày nay, một bến du thuyền hoàn toàn mới đã được xây dựng gần Hải Phòng, nơi hàng trăm chiếc thuyền chở khách du lịch khởi hành đi du thuyền trên Vịnh Hạ Long. Những chiếc thuyền kiểu Mississippi này là những khách sạn nổi. Bây giờ tôi có thể tận hưởng một cabin máy lạnh với bữa tối 5 sao và ca hát khiêu vũ buổi tối ở trên boong tàu.
Chia rẽ và chủ nghĩa cá nhân
Tuy nhiên, tôi hoàn toàn không muốn vẽ nên một hình ảnh lý tưởng hóa về Việt Nam ngày nay. Sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế thị trường đồng nghĩa với việc tồn tại khoảng cách sâu sắc giữa một nhóm nhỏ người siêu giàu và phần lớn dân số.
Trong khi 65% dân số vẫn sống ở nông thôn và sống chủ yếu bằng nghề nông, nông thôn vẫn thua kém thành phố về mọi mặt. Về chăm sóc sức khỏe, các bệnh viện nhà nước miễn phí nhưng dịch vụ chăm sóc được cung cấp không đạt tiêu chuẩn. Ở các bệnh viện tư, chất lượng tốt hơn nhiều nhưng hầu hết người Việt Nam đều không đủ khả năng chi trả.
Tôi khó có thể đánh giá được sự phát triển nhanh chóng của một xã hội tiêu dùng đã mang lại điều gì trong tâm trí và trái tim của người Việt Nam, nhưng đối với tôi, có vẻ hợp lý rằng điều này dẫn đến những hành vi và lựa chọn mang tính cá nhân hơn.
Trong khi tôi đã có nhiều cuộc trò chuyện trên đường phố vào năm 1993, ngày nay tôi thấy người già và người trẻ đều chăm chú vào điện thoại di động của họ. Trong phòng khách sạn của mình, tôi cũng bật tới 200 kênh. Tôi ước tính khoảng 90% là kênh Việt, trong đó có nhiều kênh địa phương nhưng 10% còn lại là kênh nước ngoài. Các kênh CNN, BBC, Hàn Quốc và Singapore. Đại đa số phát sóng các bộ phim dài tập và âm nhạc đại chúng của Việt Nam, một số ít phát sóng các cuộc tranh luận, tin tức và thông tin về quân đội.
Thị trường, Chủ nghĩa xã hội và địa chính trị
Nhân dân Việt Nam đã đấu tranh giành độc lập và chủ nghĩa xã hội trong ba mươi năm dưới sự lãnh đạo của Hồ Chí Minh. Cả dân tộc đã phải hy sinh không thể tưởng tượng được cho nền độc lập. Vậy, ngày nay, nền độc lập và chủ nghĩa xã hội giành được này có tầm quan trọng như thế nào trong việc đảm bảo hòa bình và thịnh vượng cho người dân.
Về sự phát triển của xã hội Việt Nam, tôi có dịp trò chuyện với ông Nguyễn Văn Hưởng, Tổng biên tập Tạp chí Phương Đông.
Staf Henderickx: Tôi đã tận mắt chứng kiến Việt Nam từ một nước nghèo trở thành nước giàu chỉ trong một thế hệ. Với công cuộc Đổi mới (tự do hóa kinh tế cuối thập niên 1980), Việt Nam đã khẳng định mong muốn trở thành một nước xã hội chủ nghĩa có nền kinh tế thị trường để phát triển. Thị trường tự do đã mang lại sự giàu có nhưng cũng mang lại nhiều bất bình đẳng hơn. Việt Nam giải quyết vấn đề đó như thế nào? Chẳng phải cũng có nguy cơ là tầng lớp giàu mới sẽ làm suy yếu chủ nghĩa xã hội sao?
Ông Nguyễn Văn Hưởng: Việt Nam có chiến tranh từ năm 1945 đến 1975, tức là 30 năm. Chúng tôi đã đánh bại ba cường quốc thực dân: Pháp, Nhật và Mỹ. Trải qua chiến tranh, kinh tế Việt Nam yếu kém và có phần hỗn loạn vào năm 1975, trong khi đó Mỹ từ chối các khoản bồi thường như đã hứa.
Tệ hơn nữa, Liên Xô đã tan rã vào năm 1991. Đó là trách nhiệm của những người lãnh đạo Đảng Cộng sản Liên Xô đã áp dụng sai chủ nghĩa Mác. Gorbachev có niềm tin mù quáng vào các nhà lãnh đạo Mỹ và Tây Âu. Bất chấp cú sốc đó, Việt Nam vẫn trung thành với chủ nghĩa Mác.
Nhưng cũng như Lênin đã tạm thời tự do hóa Liên Xô bằng chính sách kinh tế mới NEP (1921-1928) nhằm nâng cao mức sống, chúng tôi cũng quyết định Đổi mới tự do hóa kinh tế để phát triển nền kinh tế. Chúng tôi không thể để cho của cải và tiềm năng lao động to lớn của mình bị lãng phí mà không được sử dụng nữa. Chúng tôi cũng tham gia vào sự phát triển kinh tế nhanh chóng của châu Á.
Quyết định đó dẫn đến mức lương cao hơn cho người lao động và giá nông sản của nông dân cao hơn.
Tỷ lệ hộ nghèo đã giảm từ 58% năm 1993 xuống còn 30% năm 2010 và 3,8% vào năm 2020. Năm 1995, quan hệ với Trung Quốc và Mỹ được khôi phục, mở ra nhiều cánh cửa cho thương mại thế giới.
Đối với câu hỏi của bạn về sự bất bình đẳng ngày càng tăng. Nhà nước xã hội chủ nghĩa đứng về phía người lao động và do đó giám sát tiền lương cũng như điều kiện làm việc ở các công ty trong và ngoài nước. Nhà nước cũng đảm bảo rằng các công ty giàu có của Việt Nam và nước ngoài phải nộp thuế.
Hơn nữa, người lao động ở các công ty lớn hơn được tổ chức thành các công đoàn giúp đảm bảo rằng luật pháp xã hội được áp dụng. Các tổ chức của nông dân cũng tham gia vào các kế hoạch và quyết định liên quan đến nông nghiệp. Vì vậy, các công đoàn và tổ chức nông dân đang hợp tác với chúng tôi để bảo vệ con đường xã hội chủ nghĩa.
Đương nhiên, có các vấn đề và xung đột nảy sinh về tiền lương và điều kiện làm việc. Cũng có xảy ra các cuộc đình công chủ yếu liên quan đến tiền lương và giờ làm việc. Các quan chức chính phủ sau đó làm việc với các công đoàn để giải quyết vấn đề.
SH: Một cuộc chiến tranh lạnh mới đang phát triển giữa Mỹ và Trung Quốc. Quan điểm của Việt Nam về vấn đề này như thế nào?
NVH: Sau khi Liên Xô sụp đổ, Mỹ cảm thấy mình là ông chủ của cả thế giới. Mỹ coi tiêu chuẩn của mình là tiêu chuẩn của toàn thế giới và tìm cách thống trị toàn thế giới về mặt chính trị, kinh tế và quân sự. Họ đã có những kế hoạch lớn.
Thông qua chính sách chia để trị, họ cố gắng chia cắt các nước mạnh như Nga và Nam Tư. Họ đã thành công ở Nam Tư. Nước Nga có nguy cơ chịu chung số phận cho đến khi những người theo chủ nghĩa dân tộc do Putin lãnh đạo đã tìm cách ngăn chặn các nỗ lực này.
Chống lại các thỏa thuận với Nga, Mỹ đã đưa hầu hết các nước thuộc Khối Đông Âu cũ vào NATO. NATO là vũ khí đắc lực để Mỹ ràng buộc các quốc gia châu Âu với họ và kết quả là châu Âu đang mất đi quyền tự chủ của mình. Hơn nữa, cuộc chiến ở Ukraine đã dẫn đến việc từ chối tiếp cận nguồn khí đốt và dầu giá rẻ từ Nga và khiến châu Âu phụ thuộc vào dầu khí đắt đỏ của Mỹ. Chính sách này có thể dẫn đến khủng hoảng và chiến tranh ở châu Âu.
Mỹ đã có kế hoạch khác cho Trung Quốc. Trung Quốc muốn phát triển kinh tế và ban đầu Mỹ cung cấp mọi hỗ trợ cho quốc gia này. Niềm hy vọng thầm lặng của họ là việc khôi phục chủ nghĩa tư bản ở Trung Quốc cũng sẽ kéo theo một sự thay đổi quyền lực.
Nhưng Mỹ đã mắc sai lầm về Trung Quốc. Trung Quốc đã tận dụng mối quan hệ tốt đẹp với Mỹ để phát triển thành một cường quốc. Họ đã làm tốt đến mức giờ đây họ trở thành mối đe dọa kinh tế và quân sự trong mắt Mỹ, một quốc gia không muốn từ bỏ vị thế bá chủ thế giới của mình.
Ở Trung Đông và Châu Phi, Mỹ đã lựa chọn can thiệp quân sự trực tiếp và gián tiếp để đảm bảo khả năng tiếp cận dầu và nguyên liệu thô.
Mỹ tiếp tục hành xử ngạo mạn. Về Nga, Mỹ nói đây là trạm xăng có vũ khí hạt nhân. Họ sai. Nga là một đất nước rộng lớn và có tốc độ tăng trưởng kinh tế là 3,6%. Hiện có nhiều nền kinh tế mạnh đã tự tổ chức thành các tổ chức như BRICS và Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, Nga có mọi cơ hội để cùng phát triển hơn nữa với những tổ chức này.
Các cuộc xung đột ở Ukraine và Gaza một phần đều xuất phát từ những nỗ lực của Mỹ nhằm đảo ngược việc mất vị thế của mình trên thế giới. Mỹ có hai mục tiêu trong cuộc chiến ở Ukraine: làm suy yếu Nga và ràng buộc châu Âu. Cuộc chiến ở Gaza và tình trạng bất ổn hơn nữa ở Trung Đông cũng gây ra nhiều mối nguy hiểm cho nền kinh tế châu Âu. Houthi đã thành công trong việc làm gián đoạn hoạt động vận chuyển hàng hải, nhưng việc kênh đào Suez bị tắc nghẽn có thể gây ra hậu quả thảm khốc cho châu Âu.
Quan điểm của Việt Nam là gì? Việt Nam tiếp tục ủng hộ mọi nỗ lực vì hòa bình và chống bóc lột của các nước. Chúng tôi muốn thực hiện các biện pháp chống lại sự nóng lên toàn cầu. Chúng tôi cũng lấy làm tiếc rằng châu Âu và Mỹ vẫn muốn tiếp tục kiểm soát các nguồn tài nguyên của châu Phi và phủ nhận sự phát triển kinh tế của châu Phi.
Việt Nam muốn chung sống hòa bình với tất cả các nước và muốn giữ vững vị thế độc lập trước các nước lớn trên thế giới. Chúng tôi biết chiến tranh có nghĩa là gì và do đó lên án bất kỳ cuộc chiến tranh xâm lược nào.■
(Staf Henderickx là nhà văn Bỉ, tác giả của nhiều cuốn sách).
