Tháng 8 năm 1784 (năm thứ 47 Càn Long Nhà Thanh Trung Quốc), tàu “Nữ Hoàng Trung Hoa” (Empress China) của Mỹ xuất phát từ New York đã cập bến Quảng Châu, đánh dấu sự tiếp cận mở đầu giữa Trung Quốc và Mỹ. Thời kỳ đầu, quan hệ Trung – Mỹ đều do các thương gia điều hành. Năm 1862 Mỹ lập “Công sứ quán” đầu tiên tại Bắc Kinh; mười ba năm sau, năm 1875, Nhà Thanh cử công sứ đầu tiên sang Mỹ và lập “Công sứ quán” tại Washington; quan hệ Trung – Mỹ mới được coi là chính thức bắt đầu…
Năm 1949, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (CHNDTH) ra đời, 30 năm sau đó Mỹ vẫn thừa nhận Trung Hoa Dân quốc của Tưởng Giới Thạch là chính phủ hợp pháp duy nhất tại eo biển Đài Loan, không đặt quan hệ ngoại giao với Bắc Kinh. Khi “quân giải phóng nhân dân Trung Quốc” tiến xuống Hoa Nam, giải phóng lục địa Trung Quốc, Đại sứ quán Mỹ tại Bắc Kinh cũng theo Tưởng Giới Thạch chuyển ra Đài Bắc. Từ 1954-1970, Trung Quốc và Mỹ đã tiến hành 136 lần đối thoại tai Genève và Warszawa về vấn đề thiết lập quan hệ ngoại giao nhưng không đạt kết quả. Tháng 7/1971, sau những hoạt động “Ngoại giao bóng bàn”giữa hai nước, Cố vấn An ninh Quốc gia của Nixon, tiến sĩ Kissinger bí mật đến Bắc Kinh, mở đường cho Tổng thống Nixon thăm Trung Quốc vào tháng 2/1972 và ra “Thông cáo chung Thượng Hải”; Năm 1973 hai bên thiết lập “Văn phòng liên lạc” tại thủ đô hai nước và 1/1/1979 chính thức thiết lập quan hệ Ngoại giao, hai bên đặt Đại sứ quán tại Thủ đô của nhau.
Sau hơn 40 năm kiến lập quan hệ ngoại giao, nhất là từ sau kết thúc chiến tranh lạnh với sự tan rã của Liên bang Xô viết, cùng với sự trỗi dậy phi thường của Trung Quốc, quan hệ Trung – Mỹ dần dần trở thành nhân tố mang tính quyết định hàng đầu trong trật tự thế giới và hệ thống quan hệ quốc tế. Bước vào thế kỷ XXI, đặc biệt là sau khi Trung Quốc vượt Nhật (2010), trở thành nền kinh tế lớn thứ hai toàn cầu, vai trò của quan hệ Trung – Mỹ càng nổi bật. Là hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, với vai trò là hai Ủy viên Thường trực của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (HĐBALHQ), sự tác động qua lại lẫn nhau trên hầu hết các lĩnh vực giữa Trung Quốc và Mỹ không chỉ ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của hai nước, mà còn làm lay chuyển cả cục diện chính trị kinh tế của một thế giới đầy biến động và rối loạn. Thực tế đã chứng minh Quan hệ Trung – Mỹ dần dần trở thành cặp quan hệ song phương quan trọng nhất, ảnh hưởng sâu rộng nhất trong trật tự toàn cầu, dù mối quan hệ này ở vào “trạng thái hợp tác” hay “trạng thái cạnh tranh” hoặc trạng thái “vừa cạnh tranh vừa hợp tác”.
1. Tác động, ảnh hưởng của quan hệ Trung – Mỹ đối với thế giớí
(i) Ảnh hưởng trên bình diện kinh tế-mậu dịch và khoa học kỹ thuật
– Kinh tế – mậu dịch là lĩnh vực cối lõi của quan hệ Trung – Mỹ. Tăng trưởng mậu dịch Trung – Mỹ từ khi hai nước kiến lập quan hệ ngoại giao (1979-2023) đã tăng hơn 200 lần, tổng kim ngạch đầu tư hai bên đạt hơn 260 tỉ USD; cống hiến của kinh tế Trung – Mỹ cho tăng trưởng kinh tế toàn cầu đạt trên 43% (Mỹ 26%, Trung Quốc 17% trong năm 2023), đóng vai trò trụ cột, dẫn dắt tăng trưởng của kinh tế toàn cầu
Theo số liệu thống kê của Liên hợp quốc, kim ngạch mậu dịch hàng hóa hai bên Trung – Mỹ năm 2024 đạt 688, 28 tỉ USD, tăng 275 lần so với năm 1979, khi hai nước thiết lập quan hệ Ngoại giao và tăng hơn 8 lần năm 2001, khi Trung Quốc gia nhập WTO. Năm 2024, kim ngạch mậu dịch hàng hóa của Trung Quốc đạt 6,16 nghìn tỉ USD, đứng đầu thế giới về mậu dịch hàng hóa (Mỹ đạt 5,38 nghìn tỉ USD) nhưng nếu tính cả mậu dịch dịch vụ, Mỹ vẫn đứng đầu (Tổng kim ngạch mậu dịch đối ngoại, tức tính cả mậu dịch hàng hóa và mậu dịch dịch vụ, Mỹ đạt 7301,6 tỉ USD, Trung Quốc đạt 7218,8 tỉ USD). Rõ ràng Trung – Mỹ đang ở địa vị số 1, số 2, có vai trò chi phối cán cân thương mại toàn cầu, mặc du chính sách quan thuế mới của Trump trên thức tế đã làm giảm kim ngạch mậu dịch Trung – Mỹ đến 70%, tính đến 2025
Trung – Mỹ cũng trở thành đối tác đầu tư quan trọng của nhau, thúc đẩy phát triển đầu tư toàn cầu. Theo số liệu của Bộ Thương mại Trung Quốc, cho đến cuối năm 2023, Mỹ đầu tư thực tế vào Trung Quốc đạt 98,23 tỉ USD và đã thiết lập 1920 xí nghiệp đầu tư mới tại Trung Quốc với kim ngạch đầu tư thực tế đạt 3,36 tỉ USD, tăng 52% so với năm 2022. Đầu tư của Trung Quốc vào Mỹ cũng tăng trưởng rất nhanh, theo số liệu của Bộ Thương mại Trung Quốc, cho đến năm 2023, kim ngạch đầu tư trực tiếp của Trung Quốc vào Mỹ đạt 83,69 tỉ USD, trải rộng trên 18 ngành kinh tế, cộng tất cả Trung Quốc đã thiết lập 5100 xí nghiệp đầu tư tại Mỹ, thuê 8,5 vạn công nhân nước ngoài, đa phần là người Mỹ, góp phần giải quyết vấn đề thất nghiệp tại Mỹ. Ngoài ra Trung Quốc còn đầu tư lớn trên lĩnh vực tài chính tại Mỹ, theo số liệu của Bộ Tài chính Mỹ, tính đến cuối tháng 12/2024, Trung Quốc đã sở hữu 759 tỉ USD quốc trái Mỹ, Trung Quốc là chủ nợ lớn nhất của Mỹ ngoài biên giới nước Mỹ (các số liệu nêu trên trích từ Báo cáo “Lập trường của Trung Quốc đối với một số vấn đề về quan hệ kinh tế mậu dịch Trung – Mỹ”, THX công bố ngày 9/4/2025). Thực tế đã cho thấy, mặc dù cạnh tranh địa chính trị Trung – Mỹ tiếp tục quyết liệt, kinh tế thế giới đang trì trệ, đầu tư Trung – Mỹ vẫn phát triển mạnh, góp phần gia tăng thực chất quan hệ hai nước đồng thời cũng góp phần duy trì làn sóng đầu tư toàn cầu.
Nhìn tổng thể, tổng lượng kinh tế Trung – Mỹ chiếm hơn 1/3 tổng lượng kinh tế thế giới, tổng dân số chiếm gần ¼ dân số thế giới, kim ngạch mậu dịch hai bên chiếm khoảng 1/5 tổng kim ngach mậu dịch toàn cầu; Mỹ là thị trường tiêu thụ lớn nhất thế giới, Trung Quốc là thị trường tiêu thụ lớn thứ hai, hai nước Trung – Mỹ, thông qua chuỗi cung ứng toàn cầu, đã và đang tạo ra các cơ hội rộng rãi cho các bên có lơi ích tương quan, thúc đẩy phát triển xuất khẩu nguyên vật liệu, sản xuất các sản phẩm trung gian và phát triển dịch vụ của các nước này, nâng cao hiệu suất và hiệu ích của chuỗi giá trị toàn cầu. Kinh tế mậu dịch Trung – Mỹ phát triển lành mạnh, ổn định và bền vững có lợi cho bản thân hai nước Trung – Mỹ đồng thời cũng có lợi cho thế giới, đóng vai trò không thể thay thế trong cục diện kinh tế mậu dịch toàn cầu
– Trung – Mỹ còn có vai trò quan trọng trong tiến trình cải cách hệ thống quản trị toàn cầu. Mặc dù Trung – Mỹ có những quan niệm, lập trường khác nhau về hệ thống quản trị toàn cầu nhưng hai nước lớn này không thể thiếu mặt trong hệ thống mậu dịch đa phương với hạt nhận là WTO và các Hiệp định mậu dịch tự do khu vực mà đại diện là các Hiệp định mậu dịch tự do song phương, những mắt xích cốt lõi của quá trình quản trị kinh tế toàn cầu, thậm chí Trung – Mỹ còn đóng vai trò cột trụ điều phối, dẫn dắt toàn tiến trình này
– Vai trò của Trung – Mỹ còn được thể hiện ở tính bổ trợ lẫn nhau cao của hai nền kinh tế lớn nhất toàn cầu. Trung Quốc có một thị trường khổng lồ và nguồn nhân lưc phong phú; Mỹ có kỹ thuật tiên tiến và kinh nghiệm quản lý; Tính bổ trợ lẫn nhau này tạo không gian rộng rãi cho hợp tác kinh tế hai bên, đồng thời cũng tạo động lực cho hợp tác phát triển toàn cầu. Mỹ còn đóng vai trò trụ cột trong nhiều tổ chức kinh tế tài chính quốc tế (IMF, WB…); Trung Quốc là một trong những quốc gia tham gia nhiều Hiệp định thương mại tự do nhất toàn cầu; Trung Quốc còn đề xướng “Quan điểm phát triển toàn cầu”, “Quan điểm An ninh toàn cầu”, “quan điểm văn hóa toàn cầu”, góp phần thúc đẩy nhận thưc chung toàn cầu về ba lĩnh vực thiết yếu của đời sống xã hội quốc tế này.. Trung Quốc cũng đề xướng xây dựng “Vành đai con đường”, “vận mệnh chung toàn cầu”… đã có vai trò nhất điịnh thúc dẩy hợp tác cùng phát triển toàn cầu…
– Trên lĩnh vực khoa học công nghệ, Mỹ vẫn đóng vai trò tiên phong, Trung Quốc đang có những bước tiến vượt bậc trên lĩnh vực này. Trung – Mỹ ngày càng có vai trò thúc đẩy phát triển khoa học công nghệ toàn cầu, nhất là trên các lĩnh vực công nghệ mới, công nghệ mũi nhọn mang tính chiến lược như trí tuệ nhân tạo, 5G, kinh tế số, kinh tế xanh… Trung – Mỹ đều đầu tư tập trung cho nghiên cứu phát triển, là hai nguồn cung cấp lớn nhất các báo cáo khoa học, các bản quyền phát minh, trở thành động lực cho sáng tạo khoa học kỹ thuật toàn cầu…
Nhìn chung trên lĩnh vực kinh tế, khoa học kỹ thuật, Trung – Mỹ ngày càng đóng vai trò chi phối, dẫn dắt sự phát triển của toàn cầu, Trung – Mỹ càng tăng cường hợp tác, vai trò này của Trung – Mỹ sẽ càng được nâng cao. Ngược lại, nếu quan hệ Trung – Mỹ đi đến xung đột, không chỉ ảnh hưởng tiêu cực đến kinh tế hai nước mà còn cản trở, thậm chí là phá hoại quá trình tăng trưởng của kinh tế-khoa học kỹ thuật toàn cầu
(ii) Ảnh hưởng trên bình diện Địa-Chính trị:
– Trung – Mỹ đều là thành viên thường trực HĐBALHQ, có địa vị quan trọng hang đầu trên vũ đài quốc tế, trong trật tự thế giới và trong hệ thống quan hệ quốc tế đương đại; các động thái trong quan hệ Trung – Mỹ, dù tích cực hay tiêu cực, đều ảnh hưởng cả chiều sâu lẫn chiều rộng đến cục diện chính trị toàn cầu
– Trung – Mỹ kiến giao đánh dấu Trung Quốc chính thức bước lên vũ đài chính trị quốc tế, nâng cao địa vị quốc tế của Trung Quốc. Đồng thời thông qua kiến giao với Trung Quốc, Mỹ đã tăng cường ảnh hưởng của mình tại châu Á
– Trung – Mỹ cũng có vai trò quan trọng hang đầu trên lĩnh vực ứng phó với các thách thức mang tính toàn cầu: Trong vấn đề biến đổi khí hậu, chống khủng bố, chống tội phạm ma túy, phòng chống dịch bệnh, trong tiến trình giải quyết các điểm nóng khu vực… Trung – Mỹ vẫn có không gian rộng lớn để hợp tác trên các lĩnh vực này và nếu hai bên xây dựng được một khuôn khổ hợp tác lành manh, mang tính xây dưng, đồng thời triển khai khuôn khổ hợp tác này sang các lĩnh vực khác trong đời sống chính trị quốc tế, chắc chắn thế giới sẽ hài hòa hơn, phát triển ổn định hơn.
– Nhưng quan hệ Trung – Mỹ cũng đang đứng trước những cạnh tranh và bất đồng nghiêm trọng. Mỹ coi Trung Quốc là đối thủ cạnh tranh chiến lược số một, hai bên còn tồn tại bất đồng và cọ xát, thậm chí là xung đột đối kháng trên các lĩnh vực chính trị chiến lược, kinh tế mậu dịch, khoa học kỹ thuật, vấn đề Đài Loan, vấn đề Biển Đông, vấn đề nhân quyền… Cạnh tranh và đối kháng đã tạo ra các thách thức nghiêm trọng đối với quan hệ Trung – Mỹ, cũng ảnh hưởng đến cục diện chính trị toàn cầu. Hai bên bắt tay hợp tác sẽ tạo trợ lực cho hòa bình và phát triển ổn định toàn cầu; Thế giới ủng hộ và thúc đẩy một quan hệ Trung – Mỹ phát triển lành mạnh, ổn định, quản lý hiệu quả cạnh tranh và gia tăng hợp tác cùng có lợi sẽ là yếu tố quan trọng hàng đầu để kiến tạo một thế giới hòa bình, ổn định và cùng phồn vinh.
2. Hiện trạng quan hệ Trung – Mỹ: Hiện trạng quan hệ Trung – Mỹ chủ yếu được thể hiện trên hai mặt:
(i) Cạnh tranh vẫn tiếp tục và nguy cơ xung đột vẫn tồn tại, tuy nhiên hai bên hầu như đã đi đến nhận thức chung là kiềm chế, quản lý bất đồng, không để bất đồng dẫn đến xung đột
Bất đồng và xung đột Trung – Mỹ bắt nguồn từ sự va chạm về lợi ích, sự khác biệt về chế độ, ý thức hệ và ý đồ bá quyền cố hữu của mỗi bên. Hiện quan hệ Trung – Mỹ đang phải đối mặt với nhiều thách thức, chủ yếu trên các mặt:
– Sự tranh giành lợi ích kinh tế và quyền chủ đạo kinh tế toàn cầu: Sự trỗi dậy nhanh chong của kinh tế Trung Quốc đã cấu thành mối thách thức trực tiếp và ngày càng lớn đối với địa vị chủ đạo kinh tế toàn cầu của Mỹ, Mỹ tìm mọi cách để gây sức ép, kiềm chế quá trình phát triển của Trung Quốc
Cuộc chiến thương mại do Tổng thống Mỹ Donald Trump phát động từ tháng 3/2018 không chỉ gây tổn hại lớn cho Trung Quốc mà bản thân nước Mỹ cũng phải hứng chịu những tổn thất nghiêm trọng; hai bên hầu như đã ý thức được những tác động tiêu cực của cuộc chiến này đối với kinh tế hai nước và của cả toàn cầu, đã tiến hành cấp tập các cuộc đàm phán nhằm làm dịu tình hình. Đàm phán Trung – Mỹ về thuế quan đối xứng tại Geneva ngày 12/5/2025 đã ra Tuyên bố chung bày tỏ hai bên Trung – Mỹ đã nhận thức rõ tầm quan trọng của quan hệ mậu dịch hai bên đối với kinh tế hai nước và kinh tế toàn cầu; hai bên đều xác định đàm phán “đâ đạt được những tiến triển mang tính thực chất”; hai bên đã đạt được thỏa thuận về cắt giảm 91% mức thuế 125% (với Mỹ là thuế đối ứng, với Trung Quốc là thuế đáp trả, đều 125%), kéo dài thời gian thu thuế thêm 90 ngày (từ 9/4 đến 1/8) đối với mức thuế 24% còn lại và thực hiện bình thường mức thuế 10%. Đàm phán London 9-10/6 đã đạt khuôn khổ Hiệp định mang tính nguyên tắc về thực thi “Tuyên bố chung” của đàm phán Geneva. Rõ ràng hai bên đều không muốn tranh chấp thương mại căng thẳng thêm và đều tìm cách giải quyết tranh chấp phù hợp với lợi ích của mỗi bên trong tình hình mới. Các cuộc đàm phán sẽ còn tiếp tục theo chiều hướng này và vì lợi ích của hai bên xung đột nhau nên đây là một quá trình khó khăn kéo dài và tồn tại nhiều yếu tố bất xác định
– Sự khác biệt về chế độ chính trị và hình thái ý thức vẫn tạo ra các tác động tiêu cực đến quan hệ hai nước, trong khi đó cạnh tranh khoa học kỹ thuật và hoạch định các quy tắc kinh tế thương mại toàn cầu mới ngày càng trở thành một trong những chiến trường then chốt của cạnh tranh Trung – Mỹ. Mỹ muốn thông qua phong tỏa kỹ thuật và hoạch định quy tắc quốc tế đối với Trung Quốc để duy trì vĩnh viễn bá quyền toàn cầu về khoa học công nghệ, làm cơ sở cho bá quyền chính trị chiến lược của Mỹ. Trung Quốc thì ra sức thúc đẩy chủ trương tự chủ sáng tạo, thoát ra khỏi sự phụ thuộc vào Mỹ và phương Tây càng sớm càng tốt về khoa học kỹ thuật. Cuộc chiến Trung – Mỹ trên lĩnh vực khoa học công nghệ có thể sẽ trở thành nhân tố quyết định thắng thua của cạnh tranh Trung – Mỹ trong tương lai.
– Sự vật lộn về địa chính trị và quản trị toàn cầu: Trên lĩnh vực địa chính trị, Mỹ muốn thông qua “Chiến lược Ấn Thái”, “khuôn khổ kinh tế Ấn-Thái”, các khối đồng minh và liên minh quân sự (Mỹ – Nhật, Mỹ – Nhật – Hàn, NATO, AUKUS), đặc biệt là sử dụng các vấn đề Biển Đông, Đài Loan… để kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc. Trong lúc đó, Trung Quốc thông qua các cơ chế hợp tác đa phương như BRI, đưa ra các đề xướng về quan điểm phát triển, quan điểm An ninh, quan điểm văn hóa toàn cầu; tích cực thúc đẩy cải cách hệ thống quản trị toàn cầu… làm cho năng lực cạnh tranh của Trung Quốc với Mỹ trên cả “quyền lực cứng” và “quyền lực mềm” ngày càng được nâng cao.
Tuy nhiên thực tế đang cho thấy, cạnh tranh Trung – Mỹ gần đây ngày càng thể hiện sự kiềm chế mang tính lý trí hơn.
(ii) Mặt thứ hai trong hiện trạng quan hệ Trung – Mỹ là tăng cường đối thoại hiệp thương, gia tăng hợp tác, đi dần đến ổn dịnh và tạo không khí hòa hoãn
Cuộc gặp hai nguyên thủ tháng 11/2022, tại Bali, Indonesia, đã đạt nhận thức chung về tăng cường đối thoại tiếp xúc ngoại giao, kinh tế, về biến đổi khí hậu; triển khai đối thoại và hợp tác về vệ sinh công cộng, nông nghiệp và an ninh lương thực, cổ vũ sự giao lưu nhân viên hai bên trên các lĩnh vực.
Sau cuộc gặp Bali, tháng 12/2022, Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tạ Phong đã hội đàm với Trợ lý ngoại trưởng phụ trách các sự vụ châu Á-Thái Bình Dương Bộ Ngoại giao Mỹ Daniel Kritenbrink và Chủ quản cao cấp về các sự vụ Trung Quốc tại Hội đồng An ninh Quốc gia Nhà Trắng Laura Rosenberger, bố trí cho chuyến thăm Trung Quốc của Ngoại trưởng Antony Blinken thăm Trung Quốc, dự kiến vào tháng 2/2023 nhưng do sự kiện Mỹ bắn rơi khí cầu do thám của Trung Quốc bay vào không phận Mỹ làm cho quan hệ hai nước căng thẳng, chuyến đi của Blinken mãi tới tháng 6/2023 mới thực hiện được. Sau đó một loạt các quan chức cấp cao của Mỹ như Bộ trưởng Tài chính Jaanet L.Yellen, Bộ trưởng Thương mại Gina Raimondo, Đoàn Thượng Viện… lần lượt thăm Trung Quốc. Ngoại trưởng Vương Nghị cũng đã tiến hành đối thoại trực tuyến hoặc trực tiếp vài lần với Cố vấn ANQG Jake Sullivan. Bộ Ngoại giao hai bên đã tiến hành thương lượng trên 3 lĩnh vực: về các sự vụ hải dương cấp Cục, về chính sách ngoại giao và về tài giảm quân bị, ngăn chặn phổ biên vũ khí. Hai nước cũng đã thiết lập “Tổ công tác Kinh tế”, “Tổ công tác tài chính”, làm cho việc tiếp xúc và hiệp thương trở nên thường thái hóa và cơ chế hóa hơn. Cuộc gặp Nguyên thủ hai nước tại San Francisco vào tháng 11/2023 đã đạt hơn 20 nhận thức chung đề cập đến các lĩnh vực chính trị, Ngoại giao, giao lưu nhân văn, quản trị toàn cầu, an ninh quân sự; bắt đầu đối thoại và thương lượng hai nước về vấn đề trí tuệ nhân tạo, bắt đầu hợp tác chống buôn bán ma túy và thúc đẩy giao lưu nhân văn (tuyên bố của Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Mao Ninh sau cuộc gặp).
Có thể nói, hai cuộc gặp Nguyên thủ hai nước tại Bali (2022) và San Francisco (2023) đã mở ra một giai đoạn mới hướng tới ổn định tương đối trong quan hệ Trung – Mỹ, từ “căng thẳng đối đầu” sang “đối thoại, hòa hoãn”, tuy trong quá trình thực hiện sẽ còn xuất hiện nhiều yếu tố bất xác định, phức tạp khó lường
Các nhân tố tác động chủ yếu đến quan hệ Trung – Mỹ:
Qua thực tế, có thể rút ra 3 nhân tố chủ yếu tác động đến quan hệ Trung – Mỹ.
– Trước hết, phải nói dến sự biến động chưa từng có của tình hình thế giới tác động sâu sắc, toàn diện đến Mỹ và Trung Quốc, cũng như đến quan hệ Trung – Mỹ. Tiến trình giải quyết hòa bình cuộc chiến Nga – Ukraine mà Trump ra sức thúc đẩy đang dang dở, sự ấm lên ngắn ngủi trong quan hệ Trump-Putin dường như đã kết thúc; Trump cũng đang tìm cách ngăn chặn đà phát triển của quan hệ Trung – Nga. Xung đột Israel – Palestine trở thành xung đột thực sự giữa Israel – Mỹ với Iran, Trung Đông nóng lên và có thể bùng nổ bất cứ lúc nào, ảnh hưởng đến bố trí chiến lược chung của chính quyền Trump; Vai trò của Nga, Trung Quốc tại Châu Phi-Trung Đông cũng trở thành “nỗi lo chiến lược” của Mỹ; xung đột biên giới Trung – Ấn mới dịu bớt thì xung đột biên giới Thái Lan – Campuchia lại bùng phát; kinh tế toàn cầu gặp nhiều khó khăn, giảm phát kéo dài, thương mại trì trệ; quan hệ giữa Mỹ với đồng minh, giữa Mỹ với châu Âu gặp nhiều trục trặc; đối đầu địa chính trị và cạnh tranh kinh tế trên phạm vi toàn cầu gắt gao hơn bao giờ hết… Tất cả những biến động trên đều trực tiếp tác động đến mỗi nước Trung – Mỹ và quân hệ hai nước. Điều đáng chú ý là trong bối cảnh quốc tế đó, tương quan thực lực Trung – Mỹ ngày càng biến đổi theo hướng có lợi hơn cho Trung Quốc, quyền chủ động chiến lược của Mỹ đang dần chuyển vào tay Trung Quốc.
– Thứ hai là, tình hình nội bộ mỗi nước: Trước hết phải khẳng định vai trò mang tính quyết định của cá nhân Donald Trump và Tập Cận Bình. Trump đang trong thời kỳ đầu của nhiệm kỳ 2, phần lớn chính sách đều mang tính chất “phép thử” đối với tất cả các đối tác, đối tượng trên nguyên tắc “nước Mỹ trên hết” và “Tổng thống quyết định tất cả”. Tuy nhiên các chủ trương chính sách của Trump đã gây nhiều tranh cãi cả ở trong và ngoài nước Mỹ, nhất là sau khi Trump đưa ra “chính sách thuế quan mới”; trong khi đó, sự rạn nứt đã bắt đầu xuất hiện trong bộ máy của Trump mà tiêu biểu là sự hục hặc giữa Trump và Elon Musk, vốn là người đóng góp lớn nhất cho Quỹ tranh cử của Trump và là cố vấn thân cận hàng đầu của Trump trong giai đoạn đầu của nội các Trump 2.0. Trump cũng đang đứng trước những thách thức nghiêm trọng trên lĩnh vực kinh tế: giải quyết cuộc chiến thương mại, nợ công và lạm phát gia tăng; mục tiêu đưa ngành chế tạo trở lại nước Mỹ của Trump không đạt như ý muốn; xã hội càng chia rẽ, xẩy ra nhiều cuộc biểu tình phản đối chính sách của Trump… Tuy nhiên, về tổng thể, quyền lãnh đạo đồng minh và chi phối thế giới phương Tây của Mỹ vẫn được chấp nhận, Mỹ vẫn là đối tác quan trọng hàng đầu của Trung Quốc; quyền uy của Trump cơ bản vẫn được củng cố, phong cách và đặc trưng chấp chính của Trump với tư cách là “nhà giao dịch thương mại lão luyện” vẫn được duy trì.
Về phía Trung Quốc, Tập Cận Bình cũng đang đứng trước những thách thức to lớn: sự kéo dài của tốc độ tăng trưởng thấp (có thể tính từ sau khi vượt Nhật, trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới năm 2010), sự phát triển không đồng đều giữa các khu vực, giữa thành thị và nông thôn, vấn đề công bằng xã hội, nợ công, thất nghiệp, dân số giảm, tốc độ lão hóa dân số nhanh; cạnh tranh và sức ép của Mỹ và phương Tây về kinh tế và khoa học công nghệ… Về chính trị nội bộ: chống tham nhũng vẫn là chủ đề nóng của chính trị nội bộ Trung Quốc (số bị xử lý vì tội tham nhũng trong 5 tháng đầu năm 2025 đạt trên 18 vạn người, tăng 50% so với cùng kỳ 2024, trong đó có nhiều cán bộ thuộc diện trung ương quản lý), đấu tranh quyền lực ngày càng bộc lộ, đặc biệt là trong quân đội (chỉ trong vài tháng từ cuối năm 2024 đến 4 tháng đầu năm 2025 hàng loạt tướng lĩnh và lãnh đạo chủ chốt của quân đội bị thay thế: Phó Chủ tịch quân ủy trung ương Hà Vệ Đông, Ủy viên Quân ủy Trung ương kiêm Chủ nhiệm chính trị Quân ủy Trung ương Miêu Hoa, hai Bộ trưởng Quốc phòng Lý Thượng Phúc và Ngụy Phong Hòa, Tư lệnh Lục quân; Tư lệnh ba chiến khu miền Bắc, miền Trung và miền Nam; 14 tướng lĩnh bị đình chỉ tư cách nghị sĩ Quốc hội…). Tuy chưa công khai xuất hiện một thế lực chính trị với tư cách là lực lượng đối lập nhưng nhiều nguồn tin cho rằng quyền lực của ông Tập Cận Bình đang bị thách thức, ít ra cũng đang bị chia sẻ. Dư luận bên ngoài cho rằng, Hội nghị Trung ương 4/ Khóa XX của Trung Quốc sở dĩ chưa họp được là do đấu tranh nội bộ, sự bất đồng của các bên chưa được giải quyết (theo thông lệ, đáng ra Hội nghị này đã họp vào mùa thu năm 2024). Đây là một Hội nghị vô cùng quan trọng đối với xu hướng chính trị của Trung Quốc từ nay đến Đại hội XXI năm 2027, đặc biệt là đối với quyền lực chính trị của ông Tập Cận Bình. Trong khi đó, vai trò của Phó Chủ tịch Quân ủy Trung ương Trương Hựu Hiệp đang lên, có khả năng Trương sẽ thâu tóm quyền lực, trước hết là trong quân đội và sẽ đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn trước Đại hội XXI.
Tuy nhiên, bộ máy nhân sự Đảng và Nhà nước Trung Quốc sau Đại hội XX đều do Tập Cận Bình bố trí, hầu như không có tiếng nói phản biện (kiểu như Lý Khắc Cường và Uông Dương sau Đại hội XIX), chưa nói đến tiếng nói đối lập, cơ bản vẫn phục tùng Tập Cận Bình, cơ sở quyền lực của Tập Cận Bình nói chung vẫn được giữ vững. Hơn nữa, truyền thông chính trị của Đảng Cộng sản Trung Quốc từ khi ra đời năm 1921 đến nay đều cho thấy, dù đấu tranh quyền lực đến đâu, dù bất đồng phe phái đến đâu, ban lãnh đạo vẫn thống nhất về mục tiêu chiến lược cao nhất là thực hiện “giấc mộng phục hưng dân tộc Trung Hoa”, đưa Trung Quốc trở lại vị trí đứng đầu thế giới như thời kỳ trước chiến tranh Nha phiến (trước 1840). Với những thành quả thực tiễn không thể phủ định, với sự ngày càng hoàn thiện hệ thống lý luận “CNXH đặc sắc Trung Quốc thời đại mới” cũng như “Tư tưởng CNXH đặc sắc Trung Quốc thời đại mới Tập Cận Bình” trong gần 15 năm cầm quyền của Tập Cận Bình, khó có thể có lý do để loại bỏ Tập Cận Bình. Hội nghị Trung ương 4 được cho là sẽ họp từ 27-30 tháng 8 này có thể sẽ làm rõ hơn xu hướng của tình hình và bộ máy quyền lực của Trung Quốc sau Đại hội XXI.
– Thứ ba là, sự phản tỉnh chiến lược của Trung – Mỹ sau hơn 40 năm quan hệ, từ hậu quả tai hại của quá trình đối đầu chiến lược và chiến tranh thương mại đến những thành công còn ít ỏi trong hợp tác đều để lại những bài học cho lãnh đạo hai nước, dẫn đến những phản tỉnh mang tính chiến lược đối với quan hệ hai bên và quan hệ giữa Trung – Mỹ với thế giới. Sự phản tỉnh chiến lược này cộng với áp lực quốc tế đối với hai siêu, hai cường quốc kinh tế này đã có tác động không nhỏ đến quan hệ hai bên; trên một chừng mực nhất định đã buộc lãnh đạo hai nước, đặc biệt là Mỹ, phải điều chỉnh nhận thức và hành vi của mình cho hướng đi của quan hệ Trung – Mỹ vì một thế giới hòa bình, ổn định và hợp tác cùng có lợi hơn.
3. Triển vọng tương lai của quan hệ Trung – Mỹ
– Trong một thế giới tiếp tục biến động và chia rẽ, quan hệ Trung – Mỹ cũng sẽ tiếp tục cạnh tranh và tìm kiếm lợi ích riêng nhưng đồng thời cũng sẽ thúc đẩy quá trình cân bằng động thái giữa cạnh tranh và hợp tác. Mỹ vẫn tìm cách duy trì một trật tự thế giới do Mỹ chủ đạo, thông qua sự bá quyền của đồng USD và hệ thống đồng minh để củng cố địa vị của Mỹ nhưng trong quá trình đó, Mỹ cũng buộc phải chú ý hơn đến địa vị và lợi ích của một Trung Quốc đang trỗi dậy ngoài sức tưởng tượng của Mỹ. Lãnh đạo Trung Quốc đã nhiều lần tuyên bố, “quả đất này đủ chỗ cho cả Mỹ và Trung Quốc cùng sinh tồn và phát triển”, “Trung Quốc không có ý định thách thức và thay thế Mỹ”… Phía Mỹ cũng nhiều lần bày tỏ “hoan nghênh một nước Trung Quốc ổn định và cường thịnh”… Những tuyên bố này không hẳn chỉ là “sách lược đối ngoại” mà có thể là xuất phát từ nhận thực chiến lược từ thực tiễn quan hệ hai nước hơn 40 năm qua. Phải chăng đó là cơ sở để hai nước đi đến mối quan hệ quốc tế kiểu mới “tôn trọng lẫn nhau, chung sống hòa bình, hợp tác cùng thắng”! Trên lĩnh vực kinh tế, lĩnh vực cốt lõi của quan hệ Trung – Mỹ, cạnh tranh và dựa vào nhau cùng tồn tại, khả năng phát huy tính bổ trợ lẫn nhau vì lợi ích của hai nền kinh tế nhất nhì toàn cầu sẽ được chú ý khai thác hơn, vai trò đầu tàu kinh tế toàn cầu của kinh tế Trung – Mỹ sẽ càng được củng cố hơn.
– Đối thoại và hợp tác sẽ là giòng chính của quan hệ Trung – Mỹ. Trong tương lai, hướng đi của quan hệ Trung – Mỹ được quyết định bởi hai nước có tìm được cơ hội hợp tác trong cạnh tranh hay không, có thực hiện được sự “cộng sinh” giữa cạnh tranh và hợp tác hay không và quan trọng là có cùng nhau làm việc một cách tích cực trên tinh thần xây dựng và hợp tác hay không. Hai bên có cơ hội và không gian hợp tác rộng rãi trên nhiều lĩnh vưc: Hợp tác ứng phó với những thách thức mang tính toàn cầu như phòng chống dịch bệnh, ứng phó với biến đổi khí hậu, với các thách thức an ninh phi truyền thống, chống khủng bố, buôn bán ma túy; phát triển các lĩnh vực khoa học mới, thúc đẩy “kinh tế số:, “kinh tế xanh”… Hợp tác ứng phó với chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch, thúc đẩy toàn cầu hóa; tự do hóa thương mại, mở rộng và thuận lợi hóa thị trường, xây dựng các cơ chế, tiêu chí, quy tác mới phù hợp với thực trạng mới của hợp tác kinh tế thương mại toàn cầu.
– Khả năng hình thành “thế giới hai cực mới” ngày càng lộ diện: Là hai nền văn hóa vĩ đại, hai siêu cường, hai nền kinh tế-khoa học công nghệ hùng mạnh nhất, hai thành viên HĐBA Liên hợp quốc, hai cường quốc hạt nhân, hai lực lượng quân sự hàng đầu… Trung – Mỹ có thực lực để kiến tạo “cục diện hai cực mới”. Việc hình thành “cục diện hai cực mới” như là kết quả tất yếu của thực tế phân bô quyền lực trong trật tự quốc tế đương đại. Mỹ không còn thế và lực để duy trì cục diện một cực do Mỹ chi phối, trật tự “nhất siêu đa cường” xem ra cũng khó tồn tại lâu dài khi Trung Quốc đã vươn lên trở thành môt siêu cường ngang hàng với siêu cường Mỹ và trên thực tế Trung – Mỹ đang trở thành bộ đôi quyền lực quyết đinh hầu như mọi động thái lớn trên toàn cầu. Tất nhiên “cục diện hai cực mới” khác hoàn toàn với “cục diện hai cực” thời chiến tranh lạnh. Trong trật tự “hai cực” cũ, không có hợp tác kinh tế và hầu như không có bất cứ một sự giao lưu nhân văn nào, thế giới bị chia cắt bởi “bức màn sắt” không thể vượt qua. “Cục diện hai cực mới”khác hẵn, nó được vận hành trong một thế giới mở, toàn cầu hóa và tự do hóa về kinh tế. Nội dung thời đại của “hai cực cũ” là xung đột và chiến tranh, còn của “hai cực mới” là hoà bình, hợp tác, cùng phát triển. Với cục diện “hai cực mới”, quyền lực thực tế của Trung – Mỹ sẽ được cơ chế hóa, hợp tác cùng phát triển Trung – Mỹ cũng được cơ chế hóa, càng thúc đẩy thế giới nhất thể hóa, củng cố hòa bình và cùng phát triển. Cũng với “cục diện hai cực mới” này, trách nhiệm của Trung – Mỹ đối với thế giới, với nhân loại cũng sẽ cao hơn, lợi ích đem lại cho Trung – Mỹ cũng sẽ lớn hơn, quản trị toàn cầu cũng sẽ chắc chắn hơn.
Nói những điều này hiện nay, khi thế giới đang đầy mâu thuẫn, cạnh tranh và xung đột, nhất là giữa Trung Quốc và Mỹ có thể bị coi là ảo tưởng nhưng chắc chắn đây là con đường thế giới cần và phải đi qua để hướng tới một thế giới yên lành, tốt đẹp hơn trong tương lai.■
