Với sự ủng hộ của Chính phủ Hoa Kỳ, ngày 01/11/1963, các tướng lĩnh Việt Nam Cộng hòa đã thực hiện cuộc đảo chính tại miền Nam Việt Nam nhằm lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm. Chế độ Diệm ban đầu do Hoa Kỳ dựng lên và hậu thuẫn, nhưng do anh em Diệm – Nhu không được lòng dân, không quản trị đất nước theo mô hình Hoa Kỳ, đồng thời lại có những động thái chống lại sự can dự trực tiếp của Hoa Kỳ nên Hoa Kỳ đã thẳng tay loại bỏ.
Tạp chí Phương Đông giới thiệu với độc giả một bản ghi nhớ do Văn phòng Ước tính Quốc gia (Office of National Estimates) gửi cho quyền Giám đốc Tình báo Trung ương ngày 28/8/1963. Đây có thể coi như bản thiết kế một Chính phủ mới nhằm thay thế Chính phủ Ngô Đình Diệm, với miêu tả tương đối chi tiết về nhân sự. Cùng với nhiều tài liệu giải mật khác, văn bản này cho thấy Hoa Kỳ đã nghiên cứu kỹ lưỡng và tìm cách can thiệp sâu vào Việt Nam như thế nào.
BIÊN BẢN GHI NHỚ
28 tháng 8 năm 1963
CHỦ ĐỀ: CÁC GIẢI PHÁP THAY THẾ CHO CHẾ ĐỘ GIA ĐÌNH HỌ NGÔ Ở NAM VIỆT NAM[1]
I. GIỚI THIỆU
1. Lập luận của bản ghi nhớ này dựa trên ba giả định:
(i) Do các hành động ngày 21 tháng 8 và hậu quả của chúng, không thành viên nào của gia đình họ Ngô hiện có thể cung cấp loại hình lãnh đạo quốc gia thống nhất cần thiết để giành chiến thắng trong cuộc đấu tranh chống nổi dậy và giảm mối đe dọa của Việt Cộng xuống mức có thể kiểm soát được.
(ii) Hy vọng tốt nhất để bảo vệ lợi ích của Hoa Kỳ và đạt được các mục tiêu của Hoa Kỳ ở Nam Việt Nam nằm ở khả năng đảo chính sớm của những người quốc gia chống Cộng với sự hỗ trợ quân sự đủ để ngăn chặn nội chiến kéo dài.
(iii) Để bảo vệ lợi ích của Hoa Kỳ, chúng ta nên xác định loại Chính phủ mà chúng ta muốn thấy được thành lập và sau đó hành động hướng tới mục tiêu đó thay vì để mọi việc tùy cơ ứng biến hoặc chỉ đơn giản là chờ đợi một động thái từ một số nhóm đối thủ của gia đình họ Ngô.
2. Mặc dù chúng ta không thể loại trừ khả năng xảy ra một cuộc nổi dậy tự phát ít nhiều của quần chúng ở Sài Gòn với quy mô đủ lớn để lật đổ chính quyền hiện tại, nếu gia đình họ Ngô bị lật đổ trong tương lai gần, có lẽ họ sẽ phải bị lật đổ bằng một cuộc đảo chính quân sự. Hơn nữa, lợi ích và mục tiêu của Hoa Kỳ sẽ được phục vụ tốt hơn nhiều bằng một cuộc đảo chính quân sự, trong đó một số cá nhân dễ nhận biết và dễ tiếp cận có khả năng kiểm soát tình hình nói chung. Một cuộc nổi dậy của quần chúng hoặc một vụ ám sát đơn lẻ đối với Diệm và Nhu (tức là một vụ không phải là bước đầu tiên trong một kế hoạch đảo chính có tổ chức) sẽ tạo ra loại hỗn loạn mà chỉ Cộng sản mới có thể hưởng lợi.
3. Các sĩ quan lãnh đạo bất kỳ cuộc đảo chính quân sự nào cũng có thể muốn tự lập mình thành một chính quyền quân sự và có thể không muốn chia sẻ quyền lực chính trị với giới dân sự, đặc biệt là những nhân vật dân sự không chia sẻ bất kỳ rủi ro nào liên quan. Tuy nhiên, tôi tin rằng các mục tiêu chung của Hoa Kỳ ở Nam Việt Nam có nhiều khả năng đạt được hơn bởi một chính quyền dân sự chiếm ưu thế với phần nào sự tham gia của quân đội (và tất nhiên là sự hỗ trợ của quân đội) hơn là một chính quyền quân sự hoặc một chính phủ mà quân đội chiếm ưu thế. Bản ghi nhớ này cố gắng phác thảo những nét chính về loại chính phủ mà tôi nghĩ có thể thúc đẩy các mục tiêu của Hoa Kỳ, đề xuất cách thức để có được sự hỗ trợ quân sự cần thiết để thiết lập chính phủ đó và đưa ra đánh giá chung về những rủi ro liên quan.
iI. CÁC GIẢI PHÁP THAY THẾ ĐƯỢC ĐỀ XUẤT CHO CHÍNH PHỦ VIỆT NAM HIỆN NAY
Yêu cầu chung:
4. Lợi ích của Hoa Kỳ đòi hỏi một Chính phủ chống Cộng hợp tác ở Sài Gòn có khả năng chính trị, có thể tiến hành thành công cuộc chiến chống Việt Cộng và có khả năng đạt được tiến triển hướng tới các mục tiêu chung dài hạn của Hoa Kỳ và Việt Nam tự do.
5. Những nhân vật bị loại trừ. Rõ ràng là lợi ích của Hoa Kỳ đòi hỏi phải loại trừ những người Cộng sản hoặc những người có khuynh hướng trung lập rõ ràng khỏi quyền lực chính trị. Ví dụ, Hoa Kỳ không nên liên quan gì đến cựu Thủ tướng Trần Văn Hữu, người có khuynh hướng trung lập mạnh mẽ và có thể đang làm việc cho người Pháp. Tuy nhiên, các yêu cầu nêu trên cũng loại trừ một số người không phải là Cộng sản hoặc trung lập. Trên cơ sở khả năng chính trị hiện tại, chúng ta nên loại trừ khỏi việc xem xét bất kỳ ai được công chúng Việt Nam xác định là người thân cận với các hoạt động và chính sách của chế độ Diệm, ví dụ như Bộ trưởng Phụ tá Quốc phòng kiêm Bộ trưởng Phủ Tổng thống Nguyễn Đình Thuần. Vì nhiều lý do, chúng ta nên tích cực phản đối việc trao bất kỳ thẩm quyền chính trị nào cho Bác sĩ Trần Kim Tuyến, nguyên Giám đốc Sở Nghiên cứu Chính trị Xã hội (SEPES – cơ quan An ninh và Tình báo của Chính phủ Việt Nam Cộng hòa). Chúng ta cũng nên tìm cách ngăn cản Bác sĩ Phan Quang Đán đạt được bất kỳ vị trí quan trọng nào. Đán có lẽ là nhân vật đối lập nổi tiếng nhất ở Nam Việt Nam, nhưng tôi coi ông ta là một kẻ mị dân và tin rằng một chính phủ mà ông ta có sức ảnh hưởng có lẽ sẽ không tốt gì hơn chế độ hiện tại.
6. Cấu trúc cơ bản. Cấu trúc cơ bản của chính phủ hiện tại – tức là một nhánh hành pháp mạnh mẽ với một cơ quan lập pháp chủ yếu mang tính trang trí – có lẽ là cấu trúc phù hợp nhất để giành chiến thắng trong chiến tranh và đáp ứng các nhu cầu chính trị hiện tại của Nam Việt Nam, mặc dù một hệ thống tư pháp độc lập hơn một chút có thể tạo ra hình ảnh tốt hơn trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, cần phải cân nhắc nghiêm túc một thay đổi về cấu trúc. Lợi ích của Hoa Kỳ đòi hỏi người kế nhiệm Diệm phải có khả năng đóng vai trò là trung tâm cho sự thống nhất quốc gia và là biểu tượng sống của sự thống nhất đó. Đồng thời, người kế nhiệm Diệm phải có khả năng điều hành một cuộc chiến tranh và quản lý tiến trình của Nam Việt Nam trở thành một quốc gia độc lập. Theo những sự kiện gần đây, biểu tượng của sự thống nhất quốc gia gần như phải là một người miền Nam và là một Phật tử; nhưng thực tế Việt Nam cho thấy những nhà quản lý năng động và có năng lực thường đến từ miền Trung hoặc miền Bắc. Khó có thể tìm thấy ở một cá nhân những đặc điểm và phẩm chất cần thiết để hoàn thành cả hai chức năng này. Do đó, tôi khuyến nghị rằng chúng ta không nên tìm kiếm một “người kế nhiệm” duy nhất cho Diệm mà thay vào đó hãy hình dung một Chính phủ với một nguyên thủ quốc gia ít nhiều mang tính danh nghĩa thực hiện chức năng tượng trưng và một Thủ tướng chỉ đạo việc quản lý thực tế các vấn đề quốc gia.
7. Những người có thể trở thành nguyên thủ quốc gia. Vì lý do chính trị thực tế, nguyên thủ quốc gia có thể cần phải là một sĩ quan quân đội. Thật không may, ứng cử viên triển vọng nhất là Trung tướng Lê Văn Tỵ hiện đang hấp hối vì bệnh ung thư. Nếu phải để một sĩ quan đang tại ngũ đảm nhiệm chức vụ này, tôi sẽ giới thiệu Thiếu tướng Dương Văn Minh vì cả trong và ngoài quân đội, ông có lẽ được kính trọng hơn bất kỳ nhân vật quân sự nào khác. Tuy nhiên, tài năng quân sự đáng kể của Tướng Minh sẽ bị lãng phí phần lớn ở vị trí như vậy và ông sẽ hữu ích hơn nhiều cho Việt Nam với tư cách là Tổng Tham mưu trưởng hoặc có thể là Bộ trưởng Quốc phòng. Nếu có thể để một người dân sự đảm nhiệm chức vụ này, bốn người sau đây đáng được xem xét nghiêm túc:
a. Phó Tổng thống Nguyễn Ngọc Thơ. Thơ có thể cung cấp một tấm bình phong hữu ích về tính hợp hiến cho một cuộc đảo chính quân sự, đặc biệt là nếu Ngô Đình Nhu ít nhiều hạ bệ anh trai mình trước khi có thể tiến hành một cuộc đảo chính. Ngoài ra, ông vừa là người miền Nam vừa là Phật tử, được biết đến rộng rãi ở Nam Việt Nam và ở nước ngoài. Tuy nhiên, Thơ có thể bị thỏa hiệp quá mức bởi vai trò mà ông buộc phải đóng trong vấn đề Phật giáo và sự im lặng liên tục của ông trước công chúng về các sự kiện gần đây. Ông sẽ trở thành một lựa chọn hấp dẫn hơn nhiều nếu ông có thể tự mình (hoặc bị thuyết phục) thực hiện một số cử chỉ phản đối công khai đối với hành động gần đây của Chính phủ chống lại Phật tử và sinh viên.
b. Vũ Văn Mẫu. Những hành động dũng cảm và đầy kịch tính của Mẫu khi từ chức Bộ trưởng Ngoại giao để phản đối các sự kiện ngày 21 tháng 8, cạo đầu để thể hiện sự đồng cảm với hoàn cảnh của Phật tử và phát biểu trước một cuộc mít tinh công khai của sinh viên vào ngày 24 tháng 8 khiến ông trở thành ứng cử viên hàng đầu. Ngoài ra, ông khá nổi tiếng, có một chút uy tín quốc tế và cộng tác rất tốt với Hoa Kỳ. Sự am hiểu của ông về các vấn đề hành chính hiện tại và các chương trình chống nổi dậy có thể hữu ích nhất trong việc đảm bảo tính liên tục của nỗ lực xây dựng giữa chế độ cũ và chế độ mới. Xét về mọi yếu tố, Mẫu có lẽ là lựa chọn tốt nhất hiện có.
c. Mai Thọ Truyền. Hội trưởng Hội Phật học Nam Việt và Phó Chủ tịch Hội Liên hữu Phật giáo Thế giới (World Fellowship of Buddhists), Truyền là cư sĩ hàng đầu ở Nam Việt Nam. Do đó, ông có thể đóng một vai trò rất có giá trị trong việc chữa lành vết thương của những sự kiện gần đây. Ông được coi là một nhà lãnh đạo ôn hòa và được kính trọng trong số những người cùng tôn giáo, mặc dù ông chỉ đóng một vai trò tương đối nhỏ trong phong trào phản kháng hiện tại. Ông là người chống Cộng mạnh mẽ và theo một giáo sư người Mỹ biết rõ ông, ông đánh giá rất cao Hoa Kỳ.
d. Trần Văn Lắm. Hiện là Đại sứ tại New Zealand và Úc, trước đây là Chủ tịch Quốc hội. Ở một mức độ nào đó, chức vụ hiện tại của ông Lắm là một chức vụ lưu vong danh dự. Là một người miền Nam dễ tính, dễ mến, ông Lắm là kiểu người mà nhiều người Việt Nam có thể đồng cảm và trìu mến coi như một người chú được yêu thích. Ông không năng động, nhưng ông có thể trở thành một nguyên thủ quốc gia rất được lòng dân.
8. Những người có thể trở thành Thủ tướng. Một lần nữa, có thể cần phải trao chức vụ này cho một quân nhân. Nếu vậy, tôi sẽ giới thiệu Chuẩn tướng Lê Văn Kim là người phù hợp nhất. Tướng Kim là một trong những sĩ quan có năng lực nhất trong quân đội Việt Nam và là một trong số ít người có bề dày lý lịch cần thiết cho một vị trí về bản chất là chính trị (Kim, tình cờ thay, là người mà những người lính dù dàn dựng cuộc đảo chính năm 1960 đã định đưa lên làm Tổng thống. Ông biết về kế hoạch của họ nhưng vì đang ở Đà Lạt nên không đóng vai trò gì trong cuộc đảo chính). Ông đã hai lần đến thăm Hoa Kỳ và rất hòa thuận với người Mỹ. Tuy nhiên, Tướng Kim có lẽ sẽ hữu ích hơn cho đất nước của mình trong một chức vụ quân sự và cá nhân tôi tin rằng sẽ tốt hơn nếu Thủ tướng là nhân vật dân sự. Có ít nhất ba nhân vật dân sự đáng được cân nhắc nghiêm túc:
a. Trần Trung Dung. Từ năm 1955 đến năm 1960, Dung là Bộ trưởng Phụ tá Quốc phòng (thực ra chính là Bộ trưởng Quốc phòng, mặc dù trên danh nghĩa Diệm là người giữ chức này). Cuối cùng, ông đã từ chức vì thất vọng về chính sách của Diệm và Nhu. Một yếu tố chính khiến ông từ chức là do ông không thể ngăn Dinh Tổng thống can thiệp vào các vấn đề quân sự theo cách làm giảm hiệu quả của quân đội. Mặc dù không phải lúc nào cũng thành công, ông đã nỗ lực không ngơi nghỉ nhằm thăng chức cho các sĩ quan dựa trên tài năng và giao cho họ các chức vụ tương xứng với năng lực. Điều này đã khiến ông được các thành phần có năng lực hơn trong giới quân sự vô cùng tôn trọng. Là một người theo chủ nghĩa dân tộc nhiệt thành, Dung có một hồ sơ dài về các hoạt động chống Pháp và luôn chống Cộng gay gắt. Thông minh, chăm chỉ và tham vọng, Dung đã gây ấn tượng với nhiều nhà quan sát Hoa Kỳ bằng khả năng nắm bắt nhanh các vấn đề phức tạp và khả năng thực hiện các quyết định ít chậm trễ nhất về mặt hành chính. Ông rất ủng hộ Hoa Kỳ và là một trong những người ủng hộ sớm nhất việc tăng cường sử dụng cố vấn Hoa Kỳ trong lực lượng vũ trang Việt Nam. Mặc dù là một người Công giáo ngoan đạo từ miền Bắc Việt Nam, Dung rất nhạy bén với thực tế chính trị. Ví dụ, ông đã mô tả Dự luật Gia đình của Bà Nhu là “một nỗ lực ngu ngốc nhằm áp đặt đạo đức Công giáo La Mã lên một bộ phận dân chúng theo đạo Phật”. Dung sẽ cộng tác tốt với quân đội và Hoa Kỳ và có lẽ sẽ có kỹ năng chính trị chắc chắn hơn nhiều so với Diệm.
b. Hoàng Cơ Thụy. Thụy là nhân vật dân sự duy nhất trong nhóm lên kế hoạch và dàn dựng nỗ lực đảo chính tháng 11 năm 1960. Nếu cuộc đảo chính đó thành công, Thụy sẽ là Thủ tướng trên thực tế của chế độ mới. Trong suốt quá trình đảo chính, Thụy đã nỗ lực hết sức để thông báo cho các quan chức Hoa Kỳ về các hoạt động và ý định của lính dù, và nói chung là ông đã hành xử một cách cực kỳ có trách nhiệm. Ảnh hưởng của ông có lẽ là yếu tố quan trọng nhất trong việc ngăn cản những kẻ nổi loạn pháo kích vào Dinh hoặc phát động một cuộc chiến đấu cuối cùng vô vọng tại trung tâm Sài Gòn sau khi thời vận của chiến tranh đã quay lưng lại với họ. Là một Phật tử đến từ miền Bắc Việt Nam và là một người theo chủ nghĩa dân tộc nhiệt thành, Thụy đã theo Việt Minh trong một thời gian ngắn, nhưng đã rời đi ngay khi ông thấy rằng phong trào này thực sự bị kiểm soát bởi những người Cộng sản. Thụy là một người ủng hộ đắc lực của Diệm trong những ngày đầu của chế độ hiện tại. Tại phiên họp của Hội đồng Cách mạng ngày 29/4/1955, chính ông là người đã soạn thảo và chính thức đề xuất phế truất Bảo Đại khỏi vị trí Quốc trưởng để ủng hộ Diệm. Ông cũng là thành viên của ủy ban soạn thảo hiến pháp hiện tại của Nam Việt Nam. Tuy nhiên, ông nhanh chóng tin rằng Diệm đang quyết tâm thiết lập một chế độ độc tài gia đình trị mà sẽ không bao giờ có thể đánh bại được những người Cộng sản, và ông đã gia nhập hàng ngũ đối lập. Là một trong những luật sư hàng đầu của Sài Gòn, ông đã thể hiện lòng can đảm đáng kể khi bảo vệ những người đối lập phi Cộng sản bị chính quyền Diệm truy tố vì lý do chính trị, và với tài năng của mình, ông đã giúp nhiều người trong số họ được tha bổng hoặc nhận mức án nhẹ hơn nhiều so với dự đoán. Tài năng quản lý của ông vẫn là một ẩn số, nhưng hầu hết các chương trình và chính sách mà ông chuẩn bị để thực hiện sau khi phe nổi loạn chiến thắng đều hợp lý và mang tính xây dựng. Ông cực kỳ ủng hộ Hoa Kỳ và sẽ cộng tác rất chặt chẽ với các quan chức Hoa Kỳ. Hiện nay ông đang sống lặng lẽ ở Thụy Sĩ và đã cẩn trọng tránh dính líu đến các âm mưu chính trị căng thẳng trong các nhóm người lưu vong (tuy nhiên, việc lưu vong không nhất thiết là trở ngại cho việc giữ chức vụ chính trị, vì Diệm đã được gọi về làm Thủ tướng từ một tu viện ở Bỉ). Mặc dù Thụy không có một lực lượng ủng hộ có tổ chức nào, nhưng ông có uy tín rất lớn với tư cách là một người quốc gia chống Cộng sản và chống Diệm, và có lẽ sẽ trở thành một Thủ tướng rất tốt.
c. Trần Quốc Bửu. Bửu là người đứng đầu liên đoàn công đoàn lớn nhất và hiệu quả nhất của Nam Việt Nam (CVTC – Tổng Liên đoàn Lao công Việt Nam) và là một người có uy tín đáng kể trong các nhóm công đoàn của thế giới tự do. Nhờ vị trí của mình, ông có lực lượng ủng hộ quy mô nhất ở Nam Việt Nam (nếu không tính đến Thanh niên Cộng hòa của Ngô Đình Nhu). Bửu là một trong những người sáng lập Đảng Cần Lao và đóng vai trò quan trọng trong việc đưa Diệm lên nắm quyền. Tuy nhiên, kể từ năm 1957, ông ngày càng trở nên chán nản với gia đình họ Ngô. Ông luôn giữ khoảng cách vừa đủ gần với Diệm và Nhu để bảo vệ CVTC và vị trí của mình trong đó, nhưng cũng đóng vai trò độc lập nhất có thể trong mọi hoàn cảnh. Bửu là một nhà tổ chức năng động, mạnh mẽ với khả năng lãnh đạo đã được chứng minh. Ông cũng cực kỳ ủng hộ Hoa Kỳ và sẽ hợp tác chặt chẽ nhất với các quan chức Hoa Kỳ.
9. Ứng cử viên quân sự: Bất kỳ chính phủ nào được thành lập bởi đảo chính quân sự và ban đầu phụ thuộc vào sự hỗ trợ quân sự mạnh mẽ để tồn tại sẽ phải dành ít nhất một số vị trí có uy tín và thẩm quyền cho những người ủng hộ không thể thiếu của mình. Trong tình hình hiện tại, một sĩ quan đang tại ngũ có lẽ nên được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Quốc phòng. Ứng cử viên tốt nhất cho vị trí đó có vẻ là Tướng Lê Văn Kim. Tướng Dương Văn Minh là một lựa chọn rõ ràng khác nhưng ông có lẽ sẽ phục vụ đắc lực hơn nữa với tư cách là Tổng Tham mưu trưởng. Tướng Trần Văn Minh, mặc dù có thể năng lực không bằng hai người đã đề cập, nhưng sẽ hoạt động hiệu quả với tư cách là Thứ trưởng Quốc phòng hoặc ở một vị trí tương tự như chức danh hiện có là Bộ trưởng Phủ Tổng thống.
10. Ứng cử viên Nội các. Ngoại trừ Trần Văn Lắm và Mai Thọ Truyền, tất cả những người được thảo luận ở trên đều có đủ điều kiện cho một vị trí cấp cao trong nội các nếu không được chọn cho vị trí mà họ đã được đề cập ban đầu (Lắm sẽ hữu ích hơn nhiều với tư cách là một nhân vật tượng trưng hơn là một Bộ trưởng có trách nhiệm hành chính. Điểm mạnh nhất của Truyền là vai trò nổi bật của ông trong tôn giáo, mặc dù nếu một chính phủ mới thành lập Bộ Tôn giáo, điều này có thể là một động thái rất khôn ngoan, thì ông sẽ là ứng cử viên hợp lý cho chức Bộ trưởng). Vũ Văn Mẫu là một Bộ trưởng Ngoại giao đáng ngưỡng mộ và các vấn đề ngoại giao liên quan đến quá trình chuyển đổi từ chế độ này sang chế độ khác sẽ được tạo điều kiện thuận lợi rất nhiều nếu ông được phục hồi chức vụ đó. Nguyễn Ngọc Thơ là một Quốc vụ khanh Kinh tế giỏi, mặc dù có thể có những người phù hợp hơn cho vị trí đó. Trần Quốc Bửu là một ứng cử viên rõ ràng cho chức Bộ trưởng Lao động. Cả Trần Trung Dung và Hoàng Cơ Thụy đều sẽ củng cố bất kỳ nội các nào mà họ là thành viên.
11. Ngoài những người đã đề cập ở trên, còn có một số người quốc gia chống cộng có năng lực và triển vọng chính trị, những người có lẽ chưa đáng được cân nhắc làm nguyên thủ quốc gia hoặc Thủ tướng, nhưng có thể đóng góp hữu ích nhất ở cấp nội các. Tôi không định ghép mỗi cá nhân với vị trí cụ thể, nhưng sau đây là những ví dụ minh họa:
a. Phan Khắc Sửu. Là một nhà nông học xuất sắc và là Bộ trưởng Canh nông đầu tiên của Diệm, Sửu là một trong những người có trách nhiệm nhất và chắc chắn là một trong những thành viên được kính trọng nhất của phe đối lập. Ông là một trong hai người đối lập thực sự (người kia là Phan Quang Đán) đã giành được ghế (mà cả hai đều không được phép nhậm chức) trong cuộc bầu cử Quốc hội năm 1959. Sửu đã thắng vì nhiều binh sĩ thay phiên đi bầu để bỏ phiếu chống lại ông thực ra lại bỏ phiếu cho ông. Sửu nổi tiếng với lòng can đảm về mặt cá nhân và đạo đức và ông sẽ mang lại uy tín cho bất kỳ chính phủ nào mà ông tham gia. Hiện ông đang bị giam giữ vì cáo buộc tham gia vào âm mưu đảo chính năm 1960 – một cáo buộc mà ông không phạm phải.
b. Bác sĩ Phan Huy Quát. Bác sĩ Quát là người của đảng Đại Việt (một trong hai đảng dân tộc chủ nghĩa cũ. Hiện nay đảng này đã bị chia rẽ hoàn toàn nhưng tên của đảng vẫn có một hào quang nhất định ở Việt Nam). Trong giai đoạn sau Thế chiến II, ông phục vụ dưới thời Bảo Đại với tư cách là Bộ trưởng Quốc phòng và Bộ trưởng Giáo dục. Năm 1955, nhiều người ở cả Sài Gòn và Washington coi ông là một lựa chọn tốt hơn Diệm.
c. Đinh Trịnh Chính. Chính là một luật sư trẻ thông minh và mạnh mẽ với năng khiếu chính trị đáng kể. Ông được đánh giá rất cao trong các nhóm đối lập nhưng đã cố gắng che giấu toàn bộ sự bất mãn của mình với chế độ hiện tại, nhờ đó ông đã được sử dụng cho một số nhiệm vụ nhạy cảm. Ông nói tiếng Anh rất tốt và khá thân Mỹ. Ông sẽ thực hiện xuất sắc các chức năng hiện do Nguyễn Đình Thuần đảm nhiệm với tư cách là Bộ trưởng Phủ Tổng thống. Ông cũng có thể thực hiện hiệu quả công việc tổ chức cơ quan tình báo và an ninh của chế độ mới.
d. Nguyễn Trân. Là một người Công giáo đến từ miền Trung Việt Nam, Trân đã làm rất tốt công việc của một tỉnh trưởng đến nỗi chế độ hiện tại đã cách chức ông vì coi ông là một mối đe dọa chính trị tiềm tàng. Trân đã dành khá nhiều thời gian ở Hoa Kỳ nhưng gần đây đã trở về Việt Nam để cố gắng tổ chức một nhóm đảo chính trong số những người Công giáo ủng hộ mình. Chúng tôi không chắc liệu ông có thành công trong nỗ lực này hay không, nhưng ông chắc chắn xứng đáng được xem xét cho một vị trí trong nội các. Ngoài ra, chế độ mới phải tránh những sai lầm của chế độ cũ và chắc chắn nên bao gồm một vài người Công giáo nổi bật trong thành phần của mình..
e. Nguyen Van Can[2]. Can là một luật sư, học giả và nhà văn có uy tín lớn về học thuật và văn học. Là một người Công giáo sùng đạo nhưng vẫn cởi mở, ông rất nổi tiếng trong các tổ chức Công giáo của giáo dân và có mối quan hệ rất gần gũi với hầu hết các chức sắc của Nam Việt Nam. Là một đại biểu và lãnh đạo khối đối lập trong Quốc hội đầu tiên, ông bị Chính phủ Việt Nam Cộng hòa coi là quá độc lập, vì vậy không được phép giành lại ghế của mình trong cuộc bầu cử năm 1959 và đã bị ngăn cản do Chính phủ thao túng danh sách cử tri. Mặc dù có tư tưởng đối lập, hiện ông đang giữ một chức vụ trong Bộ Ngoại giao. Can là một người rất ngưỡng mộ Hoa Kỳ. Năng lực và sự nổi bật của ông trong các cộng đồng Công giáo sẽ khiến ông trở nên hữu ích cho chính phủ mới.
f. Vũ Văn Thái. Là một nhà kinh tế học lỗi lạc, Thái là Giám đốc Tổng nha Ngân sách và Ngoại viện cho đến tháng 8 năm 1961, khi ông từ chức vì bất bình với các chính sách và hành động của chế độ hiện tại. Nhiều người Mỹ coi ông là quan chức có năng lực nhất của Chính phủ Việt Nam Cộng hòa. Hiện ông đang làm cố vấn của Liên hợp quốc tại châu Phi, nhưng có thể làm được nhiều hơn thế nữa cho Việt Nam bằng cách trở lại chức vụ cũ.
g. Nguyễn Hữu Hanh. Là một chuyên gia ngân hàng trẻ nhưng rất có năng lực, được giới tài chính quốc tế đánh giá cao, Hanh là Tổng Giám đốc Ngân hàng Quốc gia Việt Nam và Tổng Giám đốc Ngân hàng Việt Nam Thương Tín thuộc sở hữu của Chính phủ Việt Nam Cộng hòa trước khi ông, giống như Vũ Văn Thái, từ chức vì bất bình. Ông có lẽ là ứng cử viên sáng giá nhất cho chức Bộ trưởng Tài chính.
h. Nguyễn Thái. Thái là Tổng giám đốc Việt Nam Thông tấn xã của Chính phủ Việt Nam Cộng hòa cho đến khi ông đến Hoa Kỳ vào năm 1961 để hoàn thành chương trình Tiến sĩ và trở thành Nghiên cứu sinh Nieman đầu tiên của Việt Nam tại Harvard. Tuy nhiên, trong thời gian ở Hoa Kỳ, ông đã hoàn thành và xuất bản một nghiên cứu phê phán chế độ Diệm, điều này đã ngăn cản ông trở về Việt Nam. Thái sẽ là một Giám đốc Thông tin hoặc Bộ trưởng xuất sắc nếu cơ quan đó được nâng lên thành một bộ cấp nội các (như nên làm).
i. Nếu cần phải có một sự ghi nhận nào đó đối với các nhóm lưu vong (đây có lẽ là điều khôn ngoan), một nội các có thể bao gồm Nguyễn Tôn Hoàn hoặc Bác sĩ Phạm Huy Cơ, cả hai hiện đang sống ở Paris. Hoàn, lãnh đạo phe miền Nam của Đảng Đại Việt, có lẽ là người có năng lực hơn trong hai người. Cơ hoạt động ít nhiều như một người đại diện của Bác sĩ Phan Quang Đán. Một nội các sẽ không đủ chỗ cho cả hai người, nhưng mỗi người đều có danh tiếng và có lực lượng ủng hộ mà một chính phủ mới có thể tận dụng tốt.
j. Vũ Quốc Thúc. Là một nhà kinh tế học và học giả pháp lý được kính trọng, Thúc hiện là Khoa trưởng Đại học Luật khoa Sài Gòn. Mặc dù là một người chính trực, ông có phần nhút nhát và không muốn công khai sự phản đối riêng tư của mình đối với nhiều khía cạnh của chế độ hiện tại. Tuy nhiên, khả năng và tính cách cơ bản của ông sẽ khiến ông trở thành một Bộ trưởng Tư pháp tốt. Các cuộc bạo loạn sinh viên hiện nay khiến vai trò hiện tại của ông trở nên nhạy cảm, nhưng nếu ông có thể xử lý nó theo cách giành được sự ngưỡng mộ của sinh viên, ông sẽ có được uy tín đáng kể mà chính phủ mới có thể tận dụng. Một Bộ trưởng Tư pháp tiềm năng khác là Bùi Tường Huân[3], cựu Khoa trưởng Đại học Luật khoa Huế, người có lẽ không giỏi về kỹ thuật pháp lý như Thúc nhưng đã từ chức để phản đối các hành động gần đây của chế độ hiện tại (cụ thể là việc cách chức Hiệu trưởng Đại học Huế vì lý do chính trị) và do đó sẽ có sức hấp dẫn chính trị hơn Thúc đối với chính phủ kế nhiệm.
k. Bác sĩ Phạm Biểu Tâm, cựu Khoa trưởng Trường Y khoa Đại học Sài Gòn và Bác sĩ Bui Thong Huan[4], cựu Khoa trưởng Trường Y khoa Huế, cả hai đều vừa từ chức như một cử chỉ phản đối chính trị và do đó trở thành ứng cử viên tiềm năng cho chức Bộ trưởng Y tế trong chính phủ mới.
11. Tôi tin rằng một chính phủ bao gồm những cá nhân được thảo luận ở trên sẽ khả thi, hiệu quả và có khả năng thúc đẩy lợi ích chung của Hoa Kỳ và Việt Nam tự do. Đây không phải là danh sách chắc chắn về các ứng cử viên tiềm năng và không được đưa ra như vậy. Nội dung này được đưa ra một phần để xóa tan quan niệm cho rằng “không có giải pháp thay thế” cho chế độ hiện tại và chủ yếu là để đưa ra một gợi ý có thể hữu ích trong việc lập kế hoạch cụ thể.
III. ĐỀ XUẤT KẾ HOẠCH HÀNH ĐỘNG
12. Các tướng lĩnh. Một cuộc đảo chính quân sự đáp ứng các lợi ích và mục tiêu của Hoa Kỳ, trong đó có việc giảm thiểu rủi ro của nội chiến kéo dài, sẽ đòi hỏi sự hợp tác của ít nhất một số tướng lĩnh chủ chốt của Việt Nam. Hơn nữa, các tướng lĩnh Việt Nam sẽ ở vị thế tốt hơn nhiều so với các quan chức Hoa Kỳ để lập kế hoạch thực tế và chi tiết cần thiết và đưa ra lựa chọn quan trọng về các đơn vị thực tế sẽ được sử dụng. Rõ ràng là số lượng tướng lĩnh được liên hệ phải được giữ ở mức tối thiểu không thể giảm bớt. Các tiêu chí lựa chọn có lẽ là sẵn sàng hành động chống lại chế độ hiện tại, năng lực quân sự, lòng dũng cảm, sự đáng tin cậy (theo quan điểm của chúng tôi) và thái độ thuận lợi đối với Hoa Kỳ. Trên cơ sở các tiêu chí này, các sĩ quan triển vọng và hữu ích nhất có vẻ là Tướng Nguyễn Khánh, Tướng Dương Văn Minh, Tướng Trần Văn Minh và Tướng Lê Văn Kim.
a. Tướng Khánh (Tư lệnh Quân đoàn II), với vẻ chân thành, đã yêu cầu Hoa Kỳ ủng hộ ông trong một âm mưu đảo chính mà ông đã ám chỉ là đang được tổ chức. Khánh cũng cho biết ông thấy vai trò của quân đội chỉ giới hạn ở việc lật đổ gia đình họ Ngô trước khi gia đình này có thể giao Việt Nam cho Cộng sản. Ông dường như sẵn sàng tìm kiếm lời khuyên của Hoa Kỳ về cấu trúc và thành phần của chính phủ kế nhiệm. Có lẽ chúng ta nên chấp nhận canh bạc rủi ro rằng Khánh đang nói sự thật.
b. Tướng Trần Văn Minh là một sĩ quan mà chúng ta có thể tin tưởng đáng kể và ông có thể được sử dụng để giúp chúng ta đánh giá độ tin cậy của những người khác.
c. Tướng Dương Văn Minh dường như là sĩ quan có uy tín cá nhân lớn nhất trong quân đội và cũng có vẻ khó chịu trước những động thái gần đây của gia đình họ Ngô, có lẽ đủ để hành động theo cách ông đã nói trước đây. Một cuộc đảo chính mà Dương Văn Minh ủng hộ có thể sẽ thu hút được nhiều sự ủng hộ quân sự tự phát hơn sau khi nó được phát động so với một cuộc đảo chính mà ông trung lập hoặc đặc biệt là một cuộc đảo chính mà ông tích cực phản đối. Vì những lý do này, cộng với thực tế là ông có thể đóng bất kỳ vai trò quan trọng nào trong một chính phủ kế nhiệm, ông nên nằm trong số những người được liên hệ.
d. Tướng Lê Văn Kim được lựa chọn để liên lạc vì năng lực của ông, vì có báo cáo đáng tin cậy cho biết ông rất tức giận với chế độ vì đã “lừa” quân đội, và vì thực tế là ông cũng sẽ cần thiết trong chính phủ kế nhiệm.
13. Ngoài ra còn có hai vị tướng khác mà chúng ta có thể muốn tham khảo: Chuẩn tướng Lê Văn Nghiêm và Chuẩn tướng Trần Thiện Khiêm. Tướng Nghiêm, một Phật tử, vừa bị cách chức Tư lệnh Quân đoàn I để Tướng Trí có thể thực hiện kế hoạch tấn công chùa chiền ở miền Trung Việt Nam của Nhu. Sự bất mãn hiện tại của ông khiến ông trở thành mục tiêu hấp dẫn, nhưng hiện tại ông đang bị bỏ ngỏ và không thể đưa ra nhiều hỗ trợ cụ thể. Tướng Khiêm đặt ra một vấn đề phức tạp hơn: là Tổng Tham mưu trưởng Bộ Tổng Tham mưu, ông có vị trí chiến lược rất quan trọng, nhưng lòng trung thành của ông gần như không thể xác định được. Ông thường nói theo hướng bất đồng, nhưng dường như luôn hành động theo cách phù hợp với mong muốn của chế độ. Mặc dù tướng Khánh dường như sẵn sàng bảo đảm cho sự sẵn lòng tham gia của ông trong một cuộc đảo chính, tôi nghĩ rằng chúng ta nên tiếp cận ông chỉ với sự thận trọng tối đa, nếu có.
14. Các đơn vị chủ chốt. Thật không may, những vị tướng có khả năng đáp ứng các tiêu chí của chúng ta nhất lại là những người ít có khả năng được trao quyền chỉ huy quân đội thực sự ở khu vực Sài Gòn nhất. Do đó, chúng ta phải trông cậy vào các chỉ huy đơn vị chủ chốt có thể thực hiện hành động cụ thể cần thiết. Mặc dù các đơn vị được sử dụng và các chỉ huy tương ứng của họ có lẽ nên được các tướng lĩnh mà chúng ta nhờ đến lựa chọn, nhưng có một số chỉ huy đơn vị mà chúng ta cũng có thể để mắt đến. Người quan trọng nhất trong số này là Đại tá Cao Văn Viên, Tư lệnh Lữ đoàn Nhảy dù và cho đến gần đây, được chúng ta coi là sĩ quan thực sự trung thành duy nhất trong lữ đoàn. Tuy nhiên, Đại tá Viên đã nói với một sĩ quan Hoa Kỳ rằng ông lo lắng vì lệnh thiết quân luật và việc đánh phá chùa chiền và rằng ông không muốn mất đi mối quan hệ hiện có giữa lữ đoàn của mình và người dân Sài Gòn. Hơn nữa, có báo cáo độc lập cho rằng Đại tá Viên đã tham gia vào âm mưu đảo chính trước các cuộc tấn công ngày 21 tháng 8 cùng với Trung tá Nguyễn Văn Thiện, Tư lệnh Lữ đoàn Thiết giáp và Đại tá Lê Nguyên Khang, Tư lệnh Thủy quân lục chiến – hai sĩ quan khác mà chúng ta nên theo dõi chặt chẽ. Ngoài ra, hầu hết các sĩ quan cấp cao của Không quân dường như là những người chỉ trích gay gắt chế độ và Không quân có thể đóng vai trò thực sự quan trọng trong việc phá hủy Dinh và ngăn chặn quân đội trung thành đến giúp đỡ gia đình họ Ngô.
15. Quy trình. Sau khi xác định được ai nên liên hệ trong quân đội, chúng ta nên tiếp cận những người được chọn và nếu họ tỏ ra sẵn sàng, hãy tham gia vào quá trình lập kế hoạch chung nghiêm túc với mục đích tiến hành đảo chính vào thời điểm sớm nhất có thể. Nếu chúng ta tham gia vào quá trình lập kế hoạch và đàm phán này với một ý tưởng khá rõ ràng trong đầu về Chính phủ mà chúng ta muốn thấy xuất hiện sau các cuộc đảo chính, chúng ta sẽ ở vị thế tốt hơn nhiều để lập kế hoạch và đàm phán hiệu quả và ở vị thế tốt hơn nhiều để đạt được kết quả mong muốn.
16. Vai trò của Hoa Kỳ. Sự tham gia trực tiếp của Hoa Kỳ vào một nỗ lực đảo chính là điều không thể xảy ra do các yếu tố chính trị rõ ràng. Tuy nhiên, chúng ta có thể không chỉ đưa ra lời khuyên và hỗ trợ kỹ thuật mà còn có thể kín đáo để tạo điều kiện thuận lợi cho công việc của các đồng minh và cản trở nỗ lực giải cứu của những người ủng hộ gia đình họ Ngô. Ví dụ, chúng ta có thể để nhóm đảo chính sử dụng hệ thống thông tin liên lạc của chúng ta khi họ đang hành động và đồng thời gây nhiễu (mà không xác định được nguyên nhân) các máy phát và máy thu của lực lượng trung thành.
IV. ĐÁNH GIÁ RỦI RO
17. Việc tiến hành một hoạt động như đề xuất trong bản ghi nhớ này một cách hoàn toàn bí mật, đặc biệt là ở Việt Nam, có thể là điều không thể. Sẽ vô cùng xấu hổ nếu chúng ta bị bắt quả tang, nhưng nếu điều đó xảy ra, thì thực sự Chính phủ Việt Nam Cộng hòa chẳng thể làm gì nhiều. Chúng ta có thể mất mặt ở phần còn lại của thế giới tự do nếu bị bắt quả tang, nhưng vị thế chính trị và hình ảnh chung của chúng ta sẽ không bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Cả đồng minh của chúng ta lẫn những người trung lập đều không có khả năng nhảy vào bảo vệ gia đình họ Ngô. Những người Cộng sản sẽ tuyên bố rằng bất kỳ chính phủ phi Cộng sản nào kế nhiệm Diệm đều là con rối do chúng ta điều khiển, bất kể chúng ta có nhúng tay vào việc sắp xếp nó hay không.
18. Tuy nhiên, có một tình huống bất trắc nghiêm trọng cần phải chuẩn bị. Nếu có một cuộc đảo chính – bất kể chúng ta có đứng sau hay không – và nếu cuộc đảo chính đó có vẻ sẽ thành công, Ngô Đình Nhu hoàn toàn có khả năng ra lệnh cho lực lượng của mình thảm sát tất cả những người Mỹ mà họ có thể tiếp cận.
19. Những rủi ro liên quan đến hoạt động mà bản ghi nhớ này đề xuất là cực kỳ lớn. Có nhiều cách mà nỗ lực đảo chính có thể thất bại. Cho dù thành công hay thất bại, có thể sẽ đổ máu nhiều. Ngay cả khi cuộc đảo chính thành công, chúng ta cũng không thể đảm bảo trước rằng chính phủ mới – kể cả chính phủ do chúng ta thiết kế – sẽ hiệu quả hơn chế độ hiện tại.
20. Tuy nhiên, xét cho cùng, rủi ro khi không thực hiện một dự án như vậy thậm chí còn lớn hơn những rủi ro khi thực hiện nó. Nếu chế độ gia đình họ Ngô còn nắm quyền, hầu như không có cơ hội nào để chúng ta đạt được các mục tiêu ở Nam Việt Nam. Lợi ích chiến lược và chính trị của chúng ta ở đất nước này rất lớn và uy tín của chúng ta được đầu tư nhiều vào thành công của nỗ lực chống nổi dậy của họ đến mức chúng ta không thể để thất bại. Gia đình họ Ngô nắm quyền càng lâu thì nguy cơ hỗn loạn và sự gia tăng của tư tưởng trung lập sẽ càng lớn, điều này sẽ khiến chiến thắng của Cộng sản gần như là không thể tránh khỏi. Bây giờ thực sự không còn điều gì khác mà chúng ta có thể làm ngoài việc đánh cược, có thể thất bại nhưng đó là hy vọng hợp lý duy nhất của chúng ta về thành công cuối cùng.■
Thanh Trà dịch
Chú thích:
[1] Độc giả có thể truy cập văn bản gốc trong tập tài liệu số JFKNSF-198-008, Lưu trữ số, Thư viện Tổng thống John F. Kennedy
[2] Bản gốc tiếng Anh viết không dấu. Chúng tôi giữ nguyên vì chưa tra cứu được họ tên chính xác của nhân vật này. (ND)
[3] Bản gốc viết nhầm là Bui Thong Huan.
[4] Dường như tác giả có sự nhầm lẫn nên đã nhắc đến giáo sư Bùi Tường Huân ở đây.
