Hợp đồng trung chuyển khí đốt từ thị trấn Sudzha ở tỉnh Kursk (Nga) qua Ukraine đến châu Âu đã kết thúc vào ngày đầu năm 2025 khi Ukraine từ chối gia hạn hợp đồng (ký từ năm 2019). Phía Nga cũng ngay lập tức ngừng cung cấp khí đốt cho châu Âu qua Ukraine.
Đây là tuyến cung cấp khí đốt lâu đời nhất của Nga vào châu Âu, chính vì thế đây là một trong những sự kiện được dư luận quan tâm và đặc biệt lo ngại về những hệ lụy và tác động địa chính trị có thể xảy ra trong bối cảnh tình hình thế giới đang có những diễn biến hết sức phức tạp, khó lường với việc Tổng thống Mỹ Donald Trump lên nắm quyền nhiệm kỳ 2, cuộc xung đột Ukraine – Nga đang bước vào giai đoạn khốc liệt, nhạy cảm, khó định đoán và châu Âu đang đối mặt với vô vàn khó khăn và thách thức trước mùa đông giá lạnh.
Gần 60 năm qua “khí đốt của Liên Xô và sau đó là của Nga” đã luôn có mặt ở châu Âu
Một trong các yếu tố gắn kết Nga với châu Âu trong lịch sử quan hệ đó chính là năng lượng. Gần 60 năm qua, Nga luôn là nhà cung cấp khí đốt giá rẻ lớn nhất cho châu Âu.
Trước khi cuộc chiến tại Ukraine xảy ra, mỗi năm có hơn 14 tỷ mét khối khí đốt của Nga được cung cấp qua Ukraine đến EU, tương đương 40% lượng khí đốt được vận chuyển qua đường ống của Nga đến EU. Từ tháng 2/2022, Nga đã ngừng vận chuyển khí đốt qua các đường ống nối nước này với Tây – Bắc Âu. Tuy nhiên, Nga vẫn duy trì cung cấp khí đốt qua đường ống Ukraine và đường ống dẫn khí TurkStream dưới Biển Đen cho Hungary và các quốc gia Đông – Nam Âu, như Slovakia và Séc, những nước vẫn giữ quan hệ với Nga bất chấp xung đột.
Từ giữa năm 2022 đến hết năm 2023, Mỹ đã vượt Nga trở thành nhà cung cấp khí đốt chính cho châu Âu. Tuy nhiên, theo dữ liệu từ Văn phòng Thống kê Châu Âu (Eurostat, 21/11/2024) lần đầu tiên sau hai năm chiến sự Ukraine, Nga lại vượt Mỹ để trở thành quốc gia xuất khẩu khí đốt lớn nhất cho EU với thị phần đạt 23,7%,vượt 50 tỉ mét khối trong 11 tháng đầu năm 2024.
Nga cũng là nhà cung cấp thứ hai sau Mỹ cho EU về lượng khí tự nhiên hóa lỏng LNG trong nửa năm 2024. Chỉ riêng Đức đã tăng lượng nhập khẩu LNG của Nga lên đến 500% vào năm 2024 so với năm 2023, đạt tổng giá trị hơn 7,32 tỉ euro (Theo Finance Times).
Điều đáng ngạc nhiên là ngay trong hai tuần đầu tiên của năm 2025, sau khi Ukraine từ chối gia hạn Hợp đồng trung chuyển, EU đã nhập khẩu LNG của Nga ở mức cao kỷ lục: 837.300 tấn LNG từ Nga so với mức 760.100 tấn cùng kỳ năm 2024.
Leo thang địa chính trị và địa kinh tế…
Toàn bộ những diễn biến trên không đơn giản chỉ là vấn đề lợi nhuận mà nó phản ánh sự leo thang trong các tranh chấp địa chính trị, địa kinh tế dưới hình thức một cuộc chiến tranh mới về năng lượng.
– Trước hết, các nhà quan sát có chung nhận xét rằng quyết định của Ukraine “mang tính chính trị” với mục đích là để “làm vừa lòng phương Tây”. Đây cũng là một phần của chiến dịch lâu dài do Mỹ và phương Tây dẫn dắt, chỉ đạo, nhằm làm suy yếu Nga, làm cho Nga kiệt quệ, mất khả năng cung cấp tài chính cho cuộc chiến tại Ukraine.
Bên cạnh đó, trong bối cảnh Ukraine đang ở thế rất yếu trên chiến trường và gần như không có lối thoát thì quyết định không gia hạn thỏa thuận trung chuyển khí đốt được coi như cái phao cứu sinh cho ông Zelenski để nâng cao vị thế, chứng tỏ rằng Ukraine có khả năng hành động để cắt đứt và hạn chế một nguồn thu nhập đáng kể nuôi dưỡng chiến tranh của Nga. Mặt khác, không loại trừ khả năng ông cũng hy vọng có thể đảo ngược hoặc cứu vãn được tình thế nếu khả năng đàm phán xảy ra.
Ông Zelensky đã từng tự tin khi tuyên bố rằng đây là “một trong những thất bại lớn nhất” của Nga về kinh tế cũng như về tham vọng chính trị sử dụng năng lượng như một thứ vũ khí để ép EU.
– Điểm thứ hai là chính những diễn biến trên đang làm cho cuộc khủng hoảng năng lượng tại EU tiếp tục “leo thang” và ngày càng phức tạp hơn dẫn đến những tổn thương cho các quốc gia thành viên. Mặt khác đã làm xáo trộn và gây ra những tác động địa chính trị mạnh mẽ.
Theo dự báo, Ukraine sẽ mất khoảng 800 triệu đến một tỉ USD phí trung chuyển hàng năm từ Nga và đồng thời cũng mất đi con át chủ bài trong quan hệ với Nga và các nước EU. Tập đoàn Gazprom của Nga dự kiến mất khoảng trên 5 tỉ USD doanh thu và châu Âu sẽ bị tổn thất 120 tỷ euro trong hai năm 2025 – 2026.
EU sẽ phải đối diện với tình trạng giá khí đốt tăng cao. Theo dữ liệu từ sàn giao dịch ICE London, giá khí đốt dự kiến tương lai tháng 2/2025 tại Hà Lan (được coi là chuẩn cho giao dịch khí đốt của châu Âu) đã tăng hơn 4%, đạt 536 USD/1.000 mét khối, chỉ số cao nhất từ cuối năm 2023.
Điều đáng lo ngại nhất hiện nay là châu Âu cũng đang và sẽ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng an ninh năng lượng khi các kho dự trữ khí đốt ở châu Âu đang cạn kiệt và khả năng tái dự trữ năng lượng cho năm sau rất khó khăn. Theo GIE (Tổ chức Cơ sở hạ tầng khí đốt châu Âu) lượng dự trữ tồn kho cuối tháng 1/2025 đang ở mức thấp nhất (53,59%) so với mức trung bình của 5 năm qua. Trong khi đó, lượng khí đốt bơm trở lại các kho dự trữ đã giảm 20% so với năm 2024 và cũng là mức thấp nhất kể từ năm 2016.
Hiện nay, dòng khí đốt duy nhất từ Nga sang châu Âu đến Rumania, Hy Lạp, Bắc Macedonia, Serbia, Bosnia và Herzegovina và Hungary là qua đường ống Thổ Nhĩ Kỳ. Điều này đặt ra cho EU một thách thức là sẽ phải phụ thuộc vào nguồn cung duy nhất, thiếu bền vững cũng như khó có khả năng đáp ứng nhu cầu năng lượng cho châu Âu trong bối cảnh địa chính trị bất ổn tại khu vực Trung Đông.
Trong thời gian qua, EU đang gấp rút tìm cách đa dạng hóa nguồn cung khí đốt, trong đó có việc mở rộng nhập khẩu LNG từ Mỹ, Qatar và Algeria. Một số quốc gia như Đức, Hà Lan và Ba Lan đang đẩy mạnh phát triển năng lượng tái tạo để giảm phụ thuộc vào khí đốt. Tuy nhiên, những phương án thay thế cần thời gian và có xu hướng đắt hơn do phải cộng thêm phí vận chuyển, xây dựng đường ống thay thế, đào tạo kỹ thuật… Hậu quả là châu Âu sẽ có xu hướng phụ thuộc vào khí đốt hóa lỏng LNG của Mỹ nhiều hơn.
Đức là quốc gia phụ thuộc nặng nề vào khí đốt Nga qua đường ống Nord Stream, đã bị tác động nghiêm trọng và đã bị rơi vào tình trạng suy thoái kéo dài suốt hai năm qua. Slovakia là nước bị tác động mạnh nhất khi vừa mất tiền thu phí trung chuyển vừa phải nhập khẩu khí từ phía Tây, dự đoán sẽ tăng chi phí thêm 177 triệu EUR (183 triệu USD).
Tất cả sẽ làm cho khả năng cạnh tranh của các ngành công nghiệp châu Âu sẽ có sự sụt giảm đáng kể so với Mỹ và Trung Quốc.
– Điểm thứ ba, đó chính là cuộc khủng hoảng về lòng tin, mâu thuẫn, sự chia rẽ ngày càng tăng giữa các nước thành viên EU cũng như giữa Ủy ban châu Âu với các nước thành viên khi bị những xung đột về lợi ích chi phối. Các nước thành viên khó có lòng tin vào sự đoàn kết và sức mạnh của EU trong bối cảnh hai đầu tàu là Đức và Pháp không còn là chỗ dựa vững chãi, vai trò của Ủy ban châu Âu ngày càng yếu.
Hiện tượng phân mảnh, “bất tuân lệnh” trong chính sách đối ngoại của một số nước thành viên như Hungary hoặc Slovakia, và gần đây là Áo, thể hiện rõ rệt qua việc các quốc gia trên đã một mình một ngựa, tiến hành những cuộc gặp gỡ riêng với Tổng thống Putin nhằm cải thiện quan hệ với Nga bất chấp phản ứng và cảnh báo từ Ủy ban châu Âu.
Mặt khác, châu Âu vốn đã ở trong tình trạng bất ổn đáng lo ngại thì chính những khó khăn hiện hữu mà họ đang phải đối phó do khủng hoảng năng lượng sẽ là một chất xúc tác thúc đẩy hơn nữa những bất ổn chính trị, xã hội, xu thế cực hữu, dân túy lên ngôi ở các quốc gia Tây Âu và sẽ làm yếu đi sức mạnh của EU cũng như của từng nước thành viên.
Nhiều cuộc biểu tình phản đối mạnh mẽ chính sách viện trợ cho Ukraine trên khắp châu Âu đã buộc nhiều chính phủ phải từ chức và xem xét lại chính sách viện trợ cho Ukraine. Điển hình Thủ tướng Đức Olaf Scholz có nguy cơ phải rời bỏ chức vụ Thủ tướng, đảng của ông trượt dốc, phiếu tín nhiệm thấp nhất so với các đảng phái theo đường lối cực hữu.
Điều này sẽ ảnh hưởng rất lớn đến các quyết định của EU đối với việc hình thành các chính sách chung cũng như chính sách của châu Âu đối vối Ukraine.
– Điểm thứ tư, là quyết định ngừng gia hạn thỏa thuận của Ukraine hoàn toàn không gây bất ngờ cho Nga. Tổng thống Putin đã tuyên bố rằng quyết định của phía Ukraine thực chất chỉ “gây thiệt hại và tổn thất cho châu Âu”, Nga (Gazprom) vẫn ổn định và hành động của Kiev lại chính là đòn “trừng phạt” châu Âu. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Nga đã thẳng thắn chỉ ra rằng chính Mỹ, Ukraine và các quốc gia châu Âu là những bên gây nên sự cố này khi “hy sinh phúc lợi của công dân mình để hỗ trợ tài chính cho nền kinh tế Mỹ”.
Khách quan mà nói, đối với Nga, việc ngừng cấp khí đốt cho châu Âu sẽ khiến Nga về danh nghĩa đã để mất đi thị phần cung cấp khí đốt chủ chốt cho các nước EU vào tay các đối thủ khác như Mỹ, Qatar và Na Uy kể từ đầu năm nay. Tuy nhiên nguồn năng lượng giá rẻ của Nga vẫn là một nhu cầu rất cần cho nhiều nước châu Âu và vẫn ngầm chảy vào các quốc gia vẫn cần đến nó.
Đối diện với những thách thức nảy sinh, chắc chắn nước Nga của Tổng thống Putin sẽ không khoanh tay ngồi im mà sẽ hành động quyết liệt để giảm thiểu thiệt hại vì năng lượng là mặt hàng chiến lược của Nga. Trước hết, Nga sẽ thay thế việc trung chuyển qua các tuyến đường khác như Thổ Nhĩ Kỳ hoặc tuyến Balkan nhỏ hơn qua Serbia cũng như tăng xuất khẩu LNG hoặc tìm cách xuất khẩu “khí đốt tự nhiên ẩn” là loại LNG được xuất khẩu sang EU dưới dạng phân bón chứa nitơ.
Như vậy, Nga vừa sử dụng lượng khí đốt dư thừa để sản xuất phân bón với giá rẻ, không nằm trong danh sách trừng phạt, không cần đường ống trung chuyển mà vẫn tăng tính cạnh tranh và vẫn bán được hàng hóa sang châu Âu. Kể từ năm 2022, Nga đã tăng gấp đôi xuất khẩu phân bón nitơ sang EU. Khi EU tăng nhập mặt hàng này, họ lại tiếp tục phụ thuộc vào Nga ở một lĩnh vực mới.
Có thể thấy rằng Nga đang ngày càng kiên quyết trong tất cả những hành động đáp trả của mình đối với những đòn trừng phạt của Mỹ và phương Tây khi Mỹ, trong giai đoạn cuối của nhiệm kỳ của ông Biden đã dành cho Ukraine hơn 100 tỉ đô la, các đồng minh đối tác của Mỹ đã chuyển hơn 150 tỉ cho Ukraine. Trong 10 ngày cuối cùng của chính quyền Biden, Mỹ đã áp đặt các lệnh trừng phạt nghiêm trọng đối với ngành dầu khí của Nga, có thể làm giảm lượng dầu xuất khẩu từ 500.000 đến 1 triệu thùng mỗi ngày trong ngắn hạn. Tất cả đều nằm trong chiến lược làm suy yếu Nga, khiêu khích để Nga rơi vào bẫy của Mỹ và tạo cho Ukraine một vị thế nhất định nếu có cơ hội đàm phán.
Tuy nhiên, mọi giới hạn đã bị vượt qua, quá sức chịu đựng của Nga. Nga đã có những biện pháp trả đũa nặng nề cả về quân sự, nhằm vào các vị trí tiềm lực kinh tế của Ukraine. Nga đang thể hiện cho thấy họ sẽ phản công mạnh hơn nữa, trừng phạt Ukraine và có thể loại bỏ Zelensky.
Ngay khi mới nhậm chức, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đưa ra lời đe dọa sẽ có “chiến tranh thương mại” với EU nếu họ không mua thêm dầu và khí đốt của Mỹ! Theo hãng tin Bloomberg, hiện ông Trump có thể đang tính toán hai phương án, tạm gọi là cây gậy và củ cà rốt. Đó là có thể có một vài biện pháp “cứu trợ có mục tiêu” đối với một số nhà sản xuất dầu mỏ của Nga để khuyến khích họ đàm phán với Mỹ hoặc tăng thêm mức độ trừng phạt đối với các công ty năng lượng khổng lồ như Rosneft, Lukoil và Gazprom. Đây là những doanh nghiệp có liên quan nhưng chưa bị trừng phạt trực tiếp.
Với tuyên bố trên, ông Trump đang đặt EU trong thế tiến thoái lưỡng nan! Cho dù các công ty lớn của Mỹ khẳng định họ sẽ có đủ công suất dự phòng để thay thế LNG của Nga trong cơ cấu năng lượng của châu Âu tuy nhiên vấn đề giá cả LNG là vấn đề quyết định, chứ không phải các tuyên bố chính trị của các quan chức.
Giá khí đốt tại EU hiện cao hơn khoảng 3 lần so với giá ở Mỹ trong khi EU lại đang phải chật vật để bảo vệ các ngành công nghiệp của họ và tìm mọi cách để giảm giá năng lượng. Vấn đề cơ bản là EU không thể từ bỏ nhiên liệu hóa thạch giá rẻ của Nga.
Về vấn đề năng lượng, phản ứng của Nga cho thấy Nga đang thách thức EU đối đầu trực tiếp với Nga và có khả năng Nga sẽ làm cho giá nguyên liệu tại EU tăng vọt và lạm phát nghiêm trọng.
Theo nhiều dự báo, khả năng Nga sẽ vẫn tiếp tục chi phối thị trường khí đốt tại EU. Theo tin của RT (Nga) trong năm 2024 EU vẫn mua hơn 50% tổng sản lượng LNG xuất khẩu của Nga mặc dù EU đưa ra nhiều lệnh trừng phạt cũng như tuyên bố giảm phụ thuộc vào năng lượng Nga. Theo Công ty phân tích Kpler, trong tổng số 33,6 triệu tấn LNG xuất khẩu của Nga, có 17,4 triệu tấn (tương đương 52%) được chuyển đến EU.
Trong một diễn biến khác cho thấy, Ủy ban châu Âu (EC) đã tỏ ra “nương tay” với khí đốt của Nga. Tại Dự thảo cho gói trừng phạt số 16 ngày 29 tháng 1 vừa qua, EU đã không cấm hoàn toàn việc mua LNG của Nga mặc dù gặp nhiều phản đối của một số nước thành viên có quan điểm cứng rắn với Nga.
Trên thực tế, EU chỉ yêu cầu các chính phủ cấm các nhà xuất khẩu của nước họ không được sử dụng cơ sở hạ tầng khí đốt chung của EU khi tiến hành giao dịch. Một quyết định mang tính biểu tượng nhiều hơn và không ảnh hưởng đến lượng LNG nhập khẩu từ Nga. EU đã không cấm LNG Nga hoặc áp giá trần cho LNG của Nga nếu được vận chuyển bằng tàu chở dầu!
Tất cả những diễn biến trên cho thấy đây không đơn giản chỉ là một cuộc chiến về năng lượng mà nó phản ánh sự đối đầu quyết liệt và cạnh tranh địa chiến lược mạnh mẽ giữa Mỹ, phương Tây và Nga, trong đó Ukraine chỉ là một quân cờ. Sự đối đầu này càng trở nên quyết liệt hơn, khoét sâu thêm mâu thuẫn giữa Nga và EU, mâu thuẫn giữa Mỹ và Nga qua cuộc chiến năng lượng và tất cả các bên đều đấu tranh vì chính lợi ích của mình.
Điều dễ nhận thấy là Mỹ đang mong muốn loại bỏ Nga ra khỏi danh sách nhà cung cấp dầu khí giá rẻ lớn nhất cho châu Âu để buộc “lục địa già” phải tiếp tục mua khí đốt với giá rất cao của Mỹ.
Trong cuộc chơi này, Nga có khả năng sẽ mất trên 5 tỷ thu nhập từ việc bán dầu khí hàng năm, EU cũng sẽ bị thiệt hại đáng kể, tuy nhiên, trên tất cả, Mỹ sẽ là quốc gia được hưởng lợi nhiều nhất từ cuộc cạnh tranh năng lượng tại châu Âu cho dù dưới bất kỳ thời của Tổng thống nào!
Câu hỏi mà hiện nay cả thế giới quan tâm là các nước châu Âu sẽ chịu cảnh khủng hoảng năng lượng đến khi nào? Nhiều nhận xét cho rằng, cuộc khủng hoảng của châu Âu về năng lượng lại là cơ hội cho các nước Nam bán cầu. Nga chắc chắn sẽ mở rộng mạng lưới cung cấp năng lượng cho các nước ngoài châu Âu, trong đó sẽ có Trung Quốc, Ấn Độ, châu Á để bù lại khoản thất thu từ châu Âu.
Việt Nam cần theo dõi kỹ để kịp ứng phó và xây dựng chiến lược dài hạn về an ninh năng lượng, một mặt sẽ sử dụng có hiệu quả tài nguyên thiên nhiên quốc gia, mặt khác cần tận dụng mối quan hệ hợp tác thân thiện với các quốc gia khác để đảm bảo nguồn cung ứng năng lượng, tránh rơi vào vòng xoáy cuộc khủng hoảng năng lượng đang diễn ra ở châu Âu.■
Nguyên Mi
