Từ ngày 2/4/2025 đến nay, hiếm có tuần nào trôi qua mà không có cuộc thảo luận về thuế quan Mỹ áp đặt cho các nước. Hạn đánh thuế ngày 9/7 được thông báo từ ngày 26/5 đã đến và qua đi. Nhiều điều đã xảy ra liên quan đến thuế quan Mỹ áp đặt đối với các nước, lớn hay nhỏ, đồng minh hay không đồng minh của Mỹ. Đây có lẽ là thời điểm chúng ta cần xem xét lại những gì đã xảy ra và những gì đã không xảy ra liên quan đến thuế quan của Mỹ.
Trước hết, tất cả các nước đều được hưởng lệnh hoãn thuế quan cho đến ngày 1/8 như ông Trump đã thông báo. Điều hiển nhiên là các nước đều có thêm thời gian để đàm phán về thoả thuận thuế quan mình mong muốn. Trong bối cảnh chỉ có 5 nước là có thảo thuận về thuế quan với Mỹ trong thời gian qua, lệnh trì hoãn này là khoảng thời gian cần thiết.
Mỹ cần đàm phán khoảng 90 thoả thuận nhưng cho đến ngày 1/8 chỉ có một số thoả thuận với Anh, Trung Quốc, Việt Nam, Indonesia, Philippines. Trong đó, Anh là nước duy nhất có được văn bản thoả thuận được phát hành công khai. Trung Quốc có được khung thoả thuận nhưng nhiều nhà kinh tế cho rằng đó chỉ là “lệnh ngừng bắn” và hai bên chắc chắn sẽ phải có những vòng đám phán tiếp nữa (văn bản thoả thuận không được đưa ra công khai nên chúng ta chỉ có thể có nhận xét chung chung như vậy). Việt Nam có được thoả thuận (chưa có văn bản) về cam kết của Mỹ đánh thuế 20% với hàng hoá nhập khẩu vào Mỹ. Ngày 16/7 ông Trump thông báo đã đạt được thoả thuận về thuế quan với Indonesia. Theo thoả thuận này, hàng hoá của Indonesia xuất sang Mỹ sẽ chịu mức thuế là 19% trong khi hàng nhập khẩu từ Mỹ sẽ không bị Indonessia đánh thuế. Mức thuế này thấp hơn nhiều so với thuế 32% ông Trump đe doạ đánh vào hàng nhập khẩu từ Indonesia vào đầu tháng 7. Đến ngày 31/7, Mỹ đã có thêm thoả thuận với Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc… Mỹ đã không thể đàm phán về thuế quan với gần 90 nước trong thời gian hơn ba tuần. Cũng trong ngày 31/7, ông Trump đã thông báo đánh thuế đối ứng với 69 đối tác thương mại không cần đàm phán với mức thuế là giữa 41% với Syria, 40% với Myanmar, Campuchia và 10% với Anh…
Thứ hai là, thông báo thuế quan cụ thể này đối với các nước ít nhất đã làm cho giai đoạn rất bất định kết thúc. Hầu hết sức thuế của mỗi nước đều tương tự như mức thuế quan thông báo ngày 9/4 vừa qua với một vài trường hợp ngoại lệ.
Trường hợp ngoại lệ đáng chú ý nhất là Brazil. Brazil bị áp thuế 50% cho dù có thặng dư nhập khẩu với Mỹ. Theo báo chí Mỹ, lý do chính của việc áp thuế cao này có vẻ như là ông Trump không hài lòng với cung cách đối xử của Chính phủ Brazil đối với cựu Tổng thống Jair Bolsonaro hiện đang bị xét xử với cáo buộc có âm mưu đảo chính. Đầu năm nay, ông Trump cũng thông báo mức thuế mới với Columbia sau khi Tổng thống nước này không chịu nhận lại người tỵ nạn Columbia bị trục xuất khỏi Mỹ. Vấn đề đã được giải quyết. Tuy nhiên, vấn đề với Brazil không dễ giải quyết được. Dù sao chăng nữa thì nhiều người cho rằng đây là hành động can thiệp vào quá trình tố tụng, công việc nội bộ của Brazil. Thậm chí có những người còn cho rằng điều này đặt Mỹ vào cùng nhóm với Trung Quốc, nhóm những nước sử dụng áp lực kinh tế để đạt mục tiêu chính trị của mình. Trên thực tế, Trump còn đi xa hơn. Ngày 14/7, ông Trump đã tuyên bố sẽ đánh thuế thứ phát 100% vào hàng hoá của Nga và các nước đang tiến hành thương mại với Nga nếu Nga không đi đến thoả thuận chấm dứt chiến tranh với Ukraine trong vòng 50 ngày. Đây là một ví dụ về việc ông Trump sử dụng thuế quan vì mục đích địa chính trị.
Không chỉ thế, nhiều nhà quan sát cho rằng ông Trump sử dung thuế quan để thi hành chính sách “chia để trị”. Ngay từ khi mới được bầu làm Tổng thống, ông Trump đã tuyên bố đánh thuế 100% với các nước thành viên BRICS nếu các nước này tìm cách phá hoại vị thế là đồng tiền dự trữ của đồng đô la trên trường quốc tế. Đây là lời đe doạ nhằm vào một trong những mục tiêu là thiết lập một hệ thống tài chính hay đồng tiền chung thay thế đồng đô la. Không chỉ dừng ở đó, ngày 6/7 vừa qua, ông Trump còn thông báo đánh thuế bổ sung 10% đối với hàng hoá của các nước BRICS và các nước liên kết với “chính sách chống Mỹ” của BRICS không có trường hợp ngoại lệ. Ông còn gọi BRICS là nhóm “nhỏ tý… đang nhanh chóng lu mờ”. Chính sách thuế này không ngoài mục đích nhằm cô lập BRICS và các nước liên kết với BRICS.
Việc hoãn thi hành đánh thuế quan vào các nước làm nhiều người tin lập luận được thảo luận nhiều lần trên báo chí rằng ông Trump sẽ luôn là người thua cuộc là lập luận đúng. Việc ông trì hoãn áp thuế đến ngày 7/8 lại thêm một minh chứng cho điều này. Thị trường chứng khoán nay đã quen với cung cách đối xử của ông Trump và không còn phản ứng trước những thông báo về thuế quan của ông nữa. Thị trường không cho rằng Trump sẽ thực sự áp thuế cao hay đã sẵn sàng chấp nhận tình trạng khó đoán trước cách cư xử của ông Trump.
Chúng ta có thể có ba cách nhìn nhận khác nhau về thuế quan ông Trump đánh vào các nước. Thứ nhất là, mục tiêu thực sự của việc này là nhằm vào Trung Quốc và Mỹ muốn các nước khác phải có thái độ chống Trung Quốc. Điều này đúng với nhiều quan chức trong chính quyền Trump, đặc biệt là những cố vấn của ông Trump như Peter Navarro và Stephen Miller. Tuy nhiên điều này lại không hoàn toàn đúng với ông Trump. Nhiều nhà quan sát cho rằng ông Trump có vẻ như có hai dòng suy nghĩ khác nhau. Một mặt ông Trump muốn Mỹ duy trì tính ưu việt về công nghệ với Trung Quốc, mặt khác lại muốn gặp Tập Cận Bình và đàm phán một thoả thuận toàn diện với Trung Quốc.
Cách nhìn thứ hai cho rằng, những gì ông Trump đã và đang làm chỉ là biểu hiện của cách thức đàm phán. Ông thường đưa ra những yếu cầu cao và những lời đe doạ mạnh mẽ để đổi lấy kết quả không phải là lớn lắm. Đó cũng là chủ đề lớn của cuốn sách “Nghệ thuật đi đến thoả thuận” mà ông Trump là đồng tác giả.
Cách nhìn thứ ba là, những gì đang diễn ra là trò người nhát phải thua. Ông Trump đang đánh cược dùng tiếp cận với thị trường Mỹ làm đòn bẩy. ông Trump có thể doạ các nước buộc họ phải có thoả thuận có lợi cho Mỹ. Tuy nhiên, cho đến thời điểm này, các nước khác ít nhiều cũng đã nhận ra rằng đòn bẩy này không còn nhiều tác dụng nữa. Với ông Trump, thoả thuận là điều ông cần có. Nếu không có được thoả thuận, thì đó là thất bại. Do vậy, nhiều nước không muốn đạt được thoả thuận khi hết hạn. Các nước này cho rằng ông Trump có thể giảm bớt yêu cầu của mình hay lại hoãn thi hành một lần nữa. Đây rất có thể là một trong những lý do khiến Mỹ xuống thang về thuế quan.
Thoả thuận với Trung Quốc là một ví dụ. Tuy có những yêu cầu cứng rắn và đã doạ áp thuế cao đến 145%, Mỹ vẫn phải xuống thang trong đàm phán với Trung Quốc. Ngày 14/5, Mỹ và Trung Quốc thông báo đã đạt được “khung thoả thuận” áp dụng sắc thuế là 30% (10% thuế cơ bản và 20% thuế liên quan đến fentanyl) với hàng Trung Quốc nhập vào Mỹ đến ngày 12/8. Theo “khung thoả thuận” này, Trung Quốc sẽ cho phép Mỹ mua trở lại 7 nguyên tố đất hiếm để đổi lấy việc Mỹ tiếp tục cấp visa cho sinh viên Trung Quốc đi học tại Mỹ. Với Trung Quốc, 90 ngày hoãn thi hành thuế quan cao là khoảng thời gian cần thiết để tiếp tục tăng cường xuất khẩu. Hoãn áp thuế đối ứng cũng là một trong số ít yếu tố giúp Trung Quốc có được tăng trưởng cao (5,2%) trong nửa đầu năm 2025.
Câu hỏi được đặt ra là tại sao Trung Quốc lại có thể sớm thoả thuận được với Mỹ? Câu trả lời là vì Trung Quốc có được lợi thế mà hầu như không nước nào có là độc quyền xử lý và xuất khẩu đất hiếm ra thế giới. Đó là át chủ bài để Trung Quốc có thể mặc cả với Mỹ hiện tại và trong tương lai.
Một ví dụ khác gần và thiết thực với chúng ta hơn là thoả thuận thuế quan giữa Mỹ và Việt Nam. Thoả thuận này đã được ông Trump thông báo ngày 2/7/2025. Ông Trump cũng thông báo sắc thuế quan đối với Việt Nam sẽ là 20% thay vì 46% như thông báo ngày 9/4. Tuy nhiên, các sản phẩm bị xác định là “trung chuyển bất hợp pháp” sẽ bị đánh thuế cao hơn, lên tới 40%. Đổi lại, Việt Nam cam kết áp dụng mức thuế 0% cho hàng hoá nhập khẩu từ Hoa Kỳ và mở cửa thị trường cho một số sản phẩm của Mỹ bao gồm ô tô phân khối lớn và nông phẩm.
Dù còn những điểm chưa rõ rằng, đặc biệt là định nghĩa về “trung chuyển bất hợp pháp” và tiêu chí xác định mức độ gia công để tránh bị áp thuế cao, thỏa thuận này tạo điều kiện cho các ngành xuất khẩu chủ lực của Việt Nam như dệt may, gỗ, thuỷ sàn và điện tử tiếp tục hoạt động và phát triển.
Trong bối cảnh những lời đe doạ thuế quan cao với các nước láng giềng như Trung Quốc, Lào, Campuchia và Thái lan, mức thuế 20% của Việt Nam nhằm có được thoả thuận để tiếp tục thương mại với Mỹ. Hàng hoá của Việt Nam vẫn tiếp tục ổn định vào thị trường Mỹ. Điều này có ý nghĩa lớn lao đối với các cơ sở sản xuất của Việt Nam, tạo điều kiện ổn định việc làm, góp phần giữ vững sản xuất và an sinh xã hội.
Trên thực tế mức thuế 20% không phải là cao vì bình thường hàng hoá Việt Nam đã phải trả 13 đến 15% thuế rồi, cá biệt cũng có những mặt hàng phải trả thuế quan cao đến mức 18%. Do vậy, thuế quan 20% không gây ảnh hưởng lớn lắm đến dòng chảy thương mại giữa hai nước.
Một điểm đáng chú ý là những mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ không mang tính cạnh tranh trực diện với các mặt hàng của Mỹ. Việt Nam không sản xuất xe ô tô phân khối lớn để cạnh tranh với ô tô Ford của Mỹ. Trái lại, chúng ta sản xuất những mặt hàng Mỹ thiếu hay không thể sản xuất được. Phải nói rằng hàng hoá Việt Nam đóng vai trò hỗ trợ, là nguồn cung ứng giúp Mỹ hoàn thiện chuỗi sản xuất. Đó là một trong những lý do vì sao Mỹ chấp nhận đánh thuế Việt Nam ở mức 20%.
Có những người lại cho rằng Mỹ áp thuế 20% với hàng nhập của Việt Nam là do Việt Nam đã hạ thuế quan với hàng nhập khẩu của Mỹ xuống còn 0% ngay từ đầu. Điều này không đúng lắm vì Mỹ vẫn có đủ lý do áp thuế cao hơn 20% với hàng nhập từ Việt Nam. Việc Việt Nam hạ thuế quan với hàng nhập của Mỹ xuống 0% được Indonesia và Philippines lặp lại trong đàm phán thành công với Mỹ. Như vậy, đó là việc làm đúng đắn.
Như chúng ta đã biết, khi Liên Xô phóng vệ tinh năm 1957, Mỹ đã phản ứng là hướng ra bên ngoài và tiếp tục cạnh tranh bằng nhiều biện pháp. Kết quả là Mỹ đã vượt Liên Xô ở một số lĩnh vực. Trước Trung Quốc, phản ứng của ông Trump là xây tường, dựng rào cản thương mại và hướng nội. Trong hoàn cảnh như vậy, một quốc gia bình thường sẽ tăng cường quan hệ hữu nghị với tất cả các quốc gia khác ngoài Trung Quốc. Với thuế quan cao, Mỹ đang đốt cháy mọi cầu nối ở mọi hướng. Một nước Mỹ bình thường sẽ cố gắng khôi phục ngành đóng tàu của Mỹ bằng cách đưa ngành này trở thành ngành công nghiệp hàng đầu thế giới. Trái lại, Mỹ lại đang cố gắng cứu ngành đóng tàu bằng chủ nghĩa bảo hộ. Lối suy nghĩ của Mỹ dường như là: Mỹ có thể bảo vệ các ngành công nghiệp tầm thường của mình bằng cách tự cô lập khỏi thế giới. Đó là con đường dễ nhất và ngắn nhất dẫn đến lạm phát và giảm thu nhập và tiêu dùng và cuối cùng là suy thoái kinh tế ở Mỹ.
Với thế giới, thuế đối ứng của Mỹ đã và sẽ gây gián đoạn trong chuỗi cung ứng, tạo phân mảng trong quan hệ quốc tế. Các nước có xu hướng tách khỏi sự phụ thuộc vào Mỹ, trước hết là về xuất khẩu sang Mỹ. Các nhà kinh tế còn cảnh báo rằng cho dù trong sáu tháng đầu năm 2025, GDP toàn cầu vẫn tăng 2,4% nhờ những biện pháp như dự trữ hàng hoá, chuyển hướng chuỗi cung ứng và quan trọng hơn cả là quyết định trì hoãn áp dụng thuế của ông Trump, tác động tiêu cực với kinh tế thế giới sẽ sớm xuất hiện, đặc biệt là sau khi các doanh nghiệp bắt đầu cắt giảm nhân lực. Tuy nhiên, ở thời điểm hiện tại, ông Trump vẫn đang có những thành công nhất định: 1) buộc các nước phải thỏa thuận với Mỹ để mở cửa thị trường và chấp nhận hàng hóa nhập từ Mỹ với mức thuế do Mỹ áp đặt, nhờ đó Mỹ sẽ thu được một khoản lợi nhuận đáng kể; 2) Ông Trump đã thiết lập được một trật tự thương mại có lợi cho Mỹ; 3) Chính sách thuế quan này đã cứu vãn vai trò lãnh đạo toàn cầu đang bị suy yếu của Mỹ, đe dọa độc lập chủ quyền các nước, bộc lộ rõ chính sách chia để trị. Tuy nhiên, chính sách thuế quan của Mỹ gây hiệu ứng xấu cho nền kinh tế Mỹ do nguồn cung ứng sản xuất và hàng tiêu dùng nhập vào Mỹ chịu thuế cao. Mặt khác, ông Trump phải đối mặt với điều mà chính ông đã tạo ra: sự xa rời đồng minh, nước Mỹ bị cô lập. Điều này có thể khiến các nước sẽ liên kết để đối phó với ông Trump. Trật tự thế giới thời gian tới sẽ có nhiều biến động, Mỹ sẽ là mục tiêu tấn công của các nước nhằm xóa bỏ vai trò bá chủ của nước này.■
