Ngày 13/6/2025 đã đánh dấu một bước ngoặt trong cục diện chiến tranh Trung Đông khi Israel bất ngờ phát động một đợt tấn công tên lửa ồ ạt vào lãnh thổ của Iran, khiến Iran gần như không kịp phản ứng. Chỉ sau một ngày, Iran lập tức đáp trả bằng loạt tên lửa nhằm vào các mục tiêu chiến lược bên trong Israel, thổi bùng căng thẳng khu vực thành cuộc chiến toàn diện. Ngày 22/6, Mỹ tiến hành can thiệp bằng cách mở một chiến dịch không kích lớn mang tên “Chiến dịch Búa Nửa Đêm” nhắm vào ba cơ sở hạt nhân quan trọng của Iran là Fordow, Natanz và Isfahan. Ngay sau các cuộc không kích của Mỹ vào Iran, Tổng thống Donald Trump đã đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy ngừng bắn giữa hai nước. Ông nhấn mạnh Mỹ sẽ không tiến hành thêm các hành động quân sự tấn công, đã đến lúc chấm dứt chiến tranh và quay trở lại đàm phán. Ông Trump tuyên bố các cuộc tấn công của Mỹ đã loại bỏ bất kỳ mối đe dọa tức thời nào từ Iran.
Cả hai phía Israel, Mỹ và Iran đều tích cực khuếch trương kết quả sau các đợt tấn công, tạo nên một cuộc chiến không chỉ bằng vũ khí mà còn bằng truyền thông và tâm lý. Phía Mỹ tự tin cho rằng đã phá hủy hoàn toàn cơ sở hạt nhân khiến chương trình hạt nhân của Iran bị tê liệt và không thể phục hồi. Israel cũng đưa ra tuyên bố tương tự, khẳng định đã tiêu diệt được nhiều cơ sở then chốt, làm tê liệt hệ thống phòng không của Iran và ám sát phần lớn các chỉ huy quân sự chủ chốt. Ngoài ra, họ còn tuyên bố đã triệt hạ hàng chục nhà khoa học hạt nhân hàng đầu, gây ra làn sóng rối loạn trong nội bộ Iran, kích động người dân chống đối và làm gia tăng nguy cơ sụp đổ chính quyền do Giáo chủ Khamenei lãnh đạo.
Tuy nhiên phía Iran bác bỏ toàn bộ các tuyên bố từ Israel và Mỹ, cho rằng đó chỉ là một chiến dịch tuyên truyền được phóng đại nhằm gây hoang mang va đánh lạc hướng dư luận quốc tế. Chính quyền Iran khẳng định các lò phản ứng hạt nhân chủ chốt vẫn được bảo toàn, chỉ chịu thiệt hại nhẹ và hoàn toàn có khả năng phục hồi. Về mặt quân sự, Iran tuyên bố vẫn duy trì đủ lực lượng để thực hiện các cuộc phản công nhắm vào Israel với khả năng gây tổn thất nghiêm trọng cả về người và tài sản, tác động mạnh vào tâm lý xã hội của Israel.
Sau diễn biến căng thẳng, tinh thần dân tộc tại Iran gia tăng đáng kể. Nhiều cuộc biểu tình quy mô lớn đã nổ ra trên khắp cả nước với các khẩu hiệu chống Mỹ, chống Israel và phản đối chiến tranh. Trong bối cảnh đó, Đại giáo chủ Shirazi – người cầm đầu tôn giáo Hồi giáo ở Iran đã ban hành một fatwa (sắc lệnh tôn giáo) chống lại Donald Trump và Benjamin Netanyahu, gọi họ là “kẻ thù của Allah”. Sắc lệnh này có ý nghĩa quan trọng trong một số quốc gia Hồi giáo, nhưng nó không có giá trị pháp lý ở các quốc gia thế tục. Do vậy tuyên bố này vẫn được xem là một cảnh báo mang tính tôn giáo chính trị chứ không gây ra làn sóng lo ngại trên quốc tế.
Nhìn lại, cuộc chiến giữa Israel và Iran diễn ra như một cơn mưa đá dữ dội, bất ngờ và ồ ạt, mang tính hủy diệt cao với sự tham gia của hàng loạt vũ khí công nghệ hiện đại. Dù các bên đưa ra nhiều tuyên bố chiến thắng, nhưng tính xác thực của kết quả vẫn chưa được kiểm chứng độc lập. Mỹ và Israel khẳng dịnh đã đạt được những thành công về mặt chiến lược, thậm chí còn có khả năng tiếp tục tấn công Iran trong tương lai. Về phía mình, Iran cũng phản ứng quyết liệt, không chỉ đáp trả bằng vũ lực mà còn tuyên bố sẵn sàng tiêu diệt các mục tiêu thù địch – đồng thời cũng để ngỏ khả năng đàm phán với Mỹ. Tất cả những tuyên bố và hành động từ các bên đều cho thấy xung đột hiện tại không đơn thuần là một đợt giao tranh ngắn hạn mà có thể còn kéo dài trong tương lai.
Câu hỏi được đặt ra là cuộc tấn công như vũ bão của Mỹ và Israel nhắm vào Iran thực chất nhằm mục đích gì? Phải chăng đó chỉ đơn thuần là nỗ lực ngăn chặn chương trình phát triển vũ khí hạt nhân của Iran? Đây cũng là câu hỏi được đặt ra cho các nhà nghiên cứu thế giới đề tìm kiếm lời giải.
Trước hết cần nhìn nhận trong bối cảnh lịch sử rộng hơn. Từ sau khi Nhà nước Palestine được thành lập, khu vực Trung Đông đã rơi vào vòng xoáy xung đột triền miên. Mối quan hệ căng thẳng giữa Palestine và Israel không ngừng leo thang và từ đó lan rộng sang các quốc gia Ả Rập như Ai Cập, Ả Rập Xê Út, Syria… Tâm điểm của lo ngại chính là tư tưởng bành trướng lãnh thổ và chủ nghĩa dân tộc Do Thái từ phía Israel. Các nước trong khu vực vốn đa số theo Hồi giáo, coi Israel không chỉ là một mối đe dọa quân sự mà còn là đối thủ tôn giáo và văn hóa, đặc biệt khi mẫu thuẫn giữa đạo Hồi và đạo Do Thái ngày càng sâu sắc. Trong bối cảnh đó, Iran – quốc gia Hồi giáo lớn mạnh và có ảnh hưởng tại Trung Đông – không thể nằm ngoài sự đối đầu và áp lực từ Israel. Sau thế Chiến tranh thế giới thứ II, Trung Đông trở thành một vùng đất tranh giành lợi ích giữa các cường quốc như Mỹ, Tây Âu và Nga. Đây là khu vực giàu tài nguyên dầu mỏ và khí đốt, đồng thời sở hữu vị trí địa chính trị chiến lược nằm giữa các khu vực Á – Âu, Nam Á và Đông Nam Á. Trung Đông trở thành “bàn cờ quyền lực” mà Mỹ và phương Tây không thể bỏ qua.
Trong nhiều thập kỷ, hàng loạt cuộc chiến tranh và can thiệp quân sự đã diễn ra dưới danh nghĩa bảo vệ dân chủ, chống khủng bố hay ngăn chặn các chế độ độc tài nhưng thực chất đều nhằm định hình lại trật tự chính trị theo hướng có lợi cho phương Tây. Có thể kể đến các cuộc chiến tại Iraq, Afganishtan, Syria hay làn sóng “Mùa xuân Ả Rập” vốn đã lật đổ nhiều chính quyền có xu hướng chống Mỹ và chống Israel. Kết quả là sự rối loạn và phân hóa sâu sắc trong nội bộ thế giới Ả Rập. Năm 2017, khi Tổng thống Donald Trump lần đầu nhậm chức, tình hình bắt đầu có chuyển biến. Ông Trump đẩy mạnh chính sách ủng hộ Israel và chuyển Đại sứ quán Mỹ từ Tel Aviv về Jerusalem, đây là một động thái mang tính biểu tượng, đồng thời thúc đẩy các hiệp ước hòa bình giữa Israel và một số nước Ả Rập như UAE, Bahrain (Hiệp định Abraham). Các bước đi này phần nào đã làm giảm căng thẳng trong khu vực và đánh dấu một bước ngoặt mới trong quan hệ Israel và các nước Ả Rập.
Trong bối cảnh tình hình thế giới đầy biến động, sự trỗi dậy mạnh mẽ của các quốc gia Nam Á và Nam bán cầu đang đặt ra thách thức lớn đối với trật tự thế giới đơn cực do Mỹ lãnh đạo. Các quốc gia này, đặc biệt là Trung Quốc, Ấn Độ, Brazil cùng với một số nước ở Trung Á, đã bắt đầu tập hợp lại để tạo ra một thế lực mới, đối trọng với ảnh hưởng của phương Tây. Dưới sự dẫn dắt của Nga và Trung Quốc, khối BRICS gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi đã được hình thành và ngày càng phát triển về mặt quy mô lẫn tầm ảnh hưởng. Từ năm 2022, ảnh hưởng của khối các quốc gia Nam bán cầu này đã bắt đầu gia tăng rõ rệt. Thế giới dần hình thành một trật tự đa cực mới. Năm 2023 đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi tại hội nghị thượng đỉnh tổ chức ở Nam Phi, làn sóng các quốc gia đăng ký gia nhập BRICS bùng nổ mạnh mẽ. Ngoài 5 quốc gia sáng lập đã có thêm 5 thành viên mới, trong đó có những cường quốc năng lượng và chiến lược tại Trung Đông như Ai Cập, UAE và Iran, và nhiều quốc gia khác là đối tác hoặc đã bày tỏ mong muốn tham gia. Khối BRICS không chỉ đe dọa vai trò thống trị về kinh tế, chính trị và quân sự của Mỹ mà còn làm lung lay vị thế đồng đô la trong hệ thống tài chính quốc tế. Đáng chú ý, nhiều quốc gia châu Phi cũng bắt đầu vùng dậy, lật đổ các chính quyền thân phương Tây hoặc di sản của chế độ thực dân trước kia. Xu hướng này lan rộng từ Tây Phi đến Nam châu lục, tạo ra một phong trào mới chống lại ảnh hưởng của châu Âu và Mỹ. Trong khi đó, các nước châu Phi chọn Nga làm đối tác chiến lược về cả quân sự và kinh tế. Đồng thời, các quốc gia Đông Nam Á như Indonesia, Malaysia và Thái Lan cũng thể hiện mối quan tâm rõ rệt đến việc tham gia khối BRICS, nhằm tìm kiếm một cấu trúc hợp tác mới, ít chịu sự áp đặt của phương Tây.
Tất cả những diễn biến trên đã đẩy chính quyền Mỹ, cụ thể là chính quyền J. Biden vào thế bị động. Nguy cơ Hoa Kỳ mất vai trò lãnh đạo toàn cầu cũng như sự suy yếu của đồng đô la như đồng tiền chủ chốt của thế giới trở nên hiện hữu hơn bao giờ hết. Khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi sự thay đổi này chính là Trung Đông – nơi phương Tây từ lâu đã dựa vào để kiểm soát nguồn năng lượng toàn cầu và duy trì ảnh hưởng địa chính trị then chốt. Nếu các quốc gia lớn tại Trung Đông chính thức gia nhập BRICS, phương Tây sẽ đối mặt với một sự thay đổi căn bản trong cán cân quyền lực toàn cầu, không chỉ về năng lượng, mà còn về cấu trúc kinh tế, quân sự và ngoại giao. Đây là một quá trình gần như là tất yếu, buộc Mỹ và châu Âu phải tìm các phản ứng, giành lại vị thế tại các khu vực mà họ từng thống trị, đặc biệt là Trung Đông.
Từ cuối năm 2023 đến năm 2024, thế giới bước vào một giai đoạn bất ổn sâu rộng chưa từng có kể từ thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Hàng loạt cuộc xung đột, bạo loạn, cách mạng màu nổ ra khắp nơi, đặc biệt là tại Trung Đông, Trung Á và khu Nam Á, những điểm nóng chính trị vốn tiềm ẩn mâu thuẫn lịch sử, sắc tộc và tôn giáo. Các cuộc xung đột vũ trang lan rộng từ Armenia và Azerbaijan, căng thẳng gia tăng giữa Serbia và Kosovo ở vùng Balkan, bạo loạn chính trị tại Bangladesh, bất ổn kéo dài ở các quốc gia Trung Á như Kyrgyzstan, Uzbekistan, và Tajikistan. Trong khi đó, tại Trung Đông, các điểm nóng truyền thống như Lybia, Syria, Yemen tiếp tục chìm trong khói lửa. Đặc biệt mối quan hệ giữa Ấn Độ và Pakishtan tiếp tục rơi vào vòng xoáy đối đầu với nhiều vụ va chạm biên giới, đấu pháo và căng thẳng hạt nhân âm ỉ. Các phong trào Hồi giáo vũ trang trong khu vực như Hezbollah (Liban), Huithi (Yemen), Hamas (Palestine) – được cho là có sự hậu thuẫn gián tiếp từ Iran cũng liên tiếp bị tấn công dữ dội bởi Israel.
Ngày 7/10/2024, một bước ngoặt bùng nổ xảy ra khi lực lượng Hamas mở cuộc tấn công quy mô lớn vào Tel Aviv. Cuộc tấn công không chỉ đánh dấu sự khởi đầu của một chuỗi phản ứng dây chuyền trong khu vực mà còn bị phương Tây cáo buộc có sự hỗ trợ ngầm từ Iran và một số nước Ả Rập khác. Từ đó, chiến sự nhanh chóng lan rộng ra ngoài Dải Gaza, mở rộng đến Liban, Syria và các khu vực biên giới giáp Israel. Khu vực Trung Đông một lần nữa rơi vào vòng xoáy chiến tranh toàn diện. Tháng 12/2024, các phe nổi dậy chiếm đánh Syria và thành công lật đổ Tổng thống Bashar al-Assad. Thủ lĩnh nhóm HTS là Ahmed al-Sharaa được bổ nhiệm làm Tổng thống lâm thời của Syria. HTS sau khi nắm quyền kiểm soát Syria đã có những động thái thể hiện sự thay đổi. Nhóm bắt đầu liên lạc với chính quyền Hoa Kỳ và hai bên được mô tả là đang trong giai đoạn đánh giá lại. Có thể nói, đây là một phần trong chiến lược tái thiết lập ảnh hưởng của phương Tây tại Trung Đông trước sự trỗi dậy của BRICS và vai trò gia tăng của Iran, Nga, Trung Quốc trong khu vực. Từ thời Tổng thống Biden đến thời kỳ của Trump 2.0, lập trường của Mỹ về Israel vẫn không thay đổi: ủng hộ quyền phòng vệ và sự độc lập của Israel. Trong mắt Hoa Kỳ và Israel, Iran từ lâu đã là mối đe dọa chiến lược số một, không chỉ vì chương trình hạt nhân mà còn bởi vị trí địa chính trị quan trọng và hệ tư tưởng Hồi giáo cách mạng đối lập phương Tây.
Hiệp định hạt nhân Iran (JCPOA) từng đạt được dưới thời Tổng thống Obama vào năm 2015 vốn được xem là giải pháp giảm căng thẳng khu vực sau đó đã bị Tổng thống Trump đơn phương rút khỏi vào năm 2018 khi ông lên nhậm chức lần đầu tiên. Việc hủy bỏ hiệp định không đơn thuần là vì vấn đề kỹ thuật, mà theo nhiều nhà phân tích, đó là biểu hiện rõ nét của mục tiêu lâu dài: thay đổi chế độ tại Tehran, vô hiệu hóa vai trò của Iran trong khu vực, và đảm bảo sự thống trị tuyệt đối của phương Tây tại Trung Đông. Trong bối cảnh đó, việc Iran từng bước gia nhập khối BRICS càng khiến phương Tây lo ngại. Nếu Iran tiếp tục tồn tại với hệ thống chính trị hiện tại, lại được hậu thuẫn bởi các cường quốc từ Nam bán cầu thì điều này sẽ mở ra một “hành lang địa chịnh trị “ kéo dài từ Nga, qua Trung Á, Nam Á, xuống Ấn Độ Dương và châu Phi. Hành lang này không chỉ thách thức vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ mà còn đe dọa phá vỡ thế trận bao vây chiến lược do NATO và các đồng minh phương Tây xây dựng suốt nhiều thập kỷ qua. Đây chính là nguyên nhân sâu xa khiến Mỹ và các nước phương Tây không thể tiếp tục đứng ngoài cuộc. Trung Đông không chỉ là khu vực giàu dầu mỏ mà còn trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh địa chính trị và quyền lực toàn cầu.
Chính sách Trung Đông dưới thời Trump 2.0 có những sự cứng rắn, quyết liệt và rõ ràng. Ngay từ đầu nhiệm kỳ, Tổng thống Donald Trump đã tuyên bố công khai ông sẽ tiếp tục duy trì và đẩy mạnh quan hệ đồng minh chiến lược với Israel. Mục tiêu của Trump không chỉ dừng lại ở việc hỗ trợ Israel mà còn là xóa bỏ hoàn toàn ảnh hưởng của các phong trào Hồi giáo vũ trang như Hamas, Hezbollah, Houthi, đồng thời xác định Iran là mục tiêu cần phải bị lật đổ. Một trong những thành công ban đầu nổi bật của chính quyền Trump 2.0 là việc tái cấu trúc liên minh tại Trung Đông thông qua hàng loạt chuyến công du ngoại giao và đàm phán. Trong đó, ông đã lôi kéo thành công một loạt quốc gia Ả rập có vai trò then chốt bao gồm Qatar, Ả Rập Xê Út, Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Bahrain, Ai Cập và Jordan. Những quốc gia này, dưới sự vận động mạnh mẽ của Mỹ, không những cải thiện quan hệ với Israel mà còn rút khỏi các chương trình hợp tác với BRICS và không tham gia hội nghị mở rộng của BRICS diễn ra sau đó.
Về mặt quân sự, với sự hậu thuẫn trực tiếp từ Mỹ, Israel đã mở hàng loạt chiến dịch tấn công quy mô lớn, nhắm vào các lực lượng được cho là do Iran hậu thuẫn. Các chiến dịch này không chỉ làm suy yếu nghiêm trọng Hamas tại Gaza mà còn gây tổn thất lớn cho lực lượng Houthi ở Yemen và Hezbollah tại Liban. Việc cắt đứt nguồn viện trợ và phá vỡ các tuyến hậu cần khiến các nhóm này không còn khả năng chống trả hiệu quả trước đòn tấn công từ Israel.
Một yếu tố then chốt khác khiến Israel chiếm ưu thé là khả năng kiểm soát không phận của nhiều quốc gia trong khu vực, bao gồm Jordan, Syria, Iraq và Qatar, mở đường cho việc áp sát và tiếp cận sâu hơn tới lãnh thổ Iran. Lực lượng của Mossad đóng vai trò tối quan trọng trong chiến lược này. Suốt nhiều năm, Mossad đã xây dựng một mạng lưới tình báo ngầm sâu rộng bên trong Iran, tiếp cận được tới các cơ sở quân sự, dân sự và trung tâm lãnh đạo. Họ định vị chính xác các điểm yếu then chốt, tiến hành các chiến dịch ám sát, phá hoại cơ sở hạt nhân, tiêu diệt các nhà khoa học và chỉ huy quân sự chủ chốt của Iran, làm suy yếu nghiêm trọng năng lực phòng thủ và khả năng phản ứng của nước này. Theo các nhà phân tích, kế hoạch tổng thể của Mỹ và Israel không chỉ nhằm phá hoại Iran từ bên ngoài mà còn kích động bất ổn từ bên trong bằng việc làm suy yếu nền kinh tế, đẩy tình hình xã hội vào khủng hoảng, châm ngòi cho các cuộc biểu tình, cách mạng màu và lật đổ chính quyền Hồi giáo do Đại giáo chủ Khamenei lãnh đạo. Hoa Kỳ và Israel tính toán rằng trong bối cảnh Nga đang bị cuốn sâu vào cuộc xung đột tại Ukraine, Moscow sẽ không đủ nguồn lực để hỗ trợ Iran một cách hiệu quả. Đồng thời, họ đánh giá rằng Trung Quốc – dù là đối tác kinh tế lớn của Iran – vẫn chưa sẵn sàng hoặc chưa muốn can dự sâu về mặt quân sự.
Tất cả những phân tích này dẫn tới chiến dịch cao điểm ngày 13/6/2025 trong kế hoạch chiến lược của Mỹ và Israel nhằm thay đổi cán cân quyền lực ở Trung Đông. Chiến dịch này không phải hành động đơn lẻ, mà là kết quả của quá trình phá hoại trong nhiều năm. Mục tiêu của Israel, Hoa Kỳ và các đồng minh phương Tây không gì khác hơn là lật đổ chế độ Hồi giáo tại Iran, thay thế bằng một chính quyền thân phương Tây, qua đó tái định hình hoàn toàn bản đồ địa chính trị Trung Đông. Đây là lý do vì sao ngay khi chiến dịch quân sự bắt đầu, toàn bộ khối phương Tây đều đồng loạt ủng hộ Israel, coi đó là một phần không thể tách rời trong chiến lược bảo vệ lợi ích toàn cầu của họ.
Iran được xem là mắt xích chiến lược cực kỳ quan trọng trong hành lang địa chính trị nối liền Nga – Trung Á – Trung Đông – Ấn Độ Dương – Châu Phi. Nếu Iran bị lật đổ, trục liên kết này sẽ bị đứt gãy làm suy yếu nỗ lực định hình một trật tự thế giới mới. Khi điều này xảy ra, Mỹ sẽ củng cố lại vai trò bá chủ toàn cầu của mình, đồng thời ngăn chặn sự vươn lên của các cực quyền lực đối trọng. Đối với Israel, việc loại bỏ Iran khỏi bàn cờ Trung Đông là mục tiêu duy nhất. Trong bối cảnh hiện nay, Iran vẫn tồn tại ảnh hưởng tôn giáo, quân sự và chính trị mạnh mẽ, Israel không thể thực hiện tham vọng trở thành lãnh đạo tuyệt đối và bá chủ khu vực Trung Đông.
Tuy nhiên dù kế hoạch này được Mỹ và phương Tây hậu thuẫn mạnh mẽ, tương lai vẫn còn nhiều ẩn số và phụ thuộc vào diễn biến của cục diện quốc tế vốn đang đầy biến động. Các yếu tố then chốt là: liệu Nga và Trung Quốc có sẵn sàng bảo vệ Iran đến mức nào? Họ có can thiệp trực tiếp hay sẽ chỉ hỗ trợ giới hạn về kinh tế, ngoại giao? Và liệu nội bộ Iran có đủ sức chống chọi lại cuộc chiến tranh nhiều mặt này hay không? Có thể thấy, Israel, Mỹ hay phương Tây sẽ không từ bỏ mục tiêu lật đổ Iran chừng nào họ chưa đạt được các mục tiêu cơ bản. Vấn đề chỉ còn là thời điểm, phương thức và tương quan lực lượng trên chiến trường bàn cờ chính trị toàn cầu. Mặt khác, dù Israel là một quốc gia có nền công nghệ quân sự tiên tiến bậc nhất, với lực lượng tình báo Mossad tinh nhuệ và sức mạnh không quân vượt trội nhưng quốc gia này vẫn thiếu nền tảng bề dày lịch sử và chiều sâu văn hóa gắn bó dân tộc như Iran. Do đó, toàn bộ tiến trình hiện nay vẫn cần được theo dõi chặt chẽ. Cục diện Trung Đông và thế giới trong thời gian tới sẽ phụ thuộc vào các bước đi tiếp theo của các bên.■
Xuân Sơn
