Ngay sau khi cuộc gặp thượng đỉnh các nước BRICS đưa ra tuyên bố chung ngày 6/7/2025, ông Trump đã dọa áp thêm 10% thuế đối với các nước liên kết với chính sách của BRICS. Ông Trump cho rằng các nước BRICS đã đề cập Mỹ khi bày tỏ “quan ngại sâu sắc” về việc các nước đơn phương áp đặt thuế quan. Ông viết trên nền tảng Truth Social: “Bất kỳ nước nào liên kết với chính sách chống Mỹ của BRICS sẽ bị áp thêm 10% thế quan. Sẽ không có ngoại lệ trong chính sách này”. Ông cũng không nói rõ ông nói đến chính sách nào. Tuy nhiên, thời điểm ông Trump đưa ra phát biểu này cho thấy ông phản ứng mạnh mẽ trước tuyên bố chung của Hội nghị thượng đình BRICS.
Tuyên bố chung của Hội nghị cho rằng thuế quan đơn phương làm giảm thương mại thế giới, gây gián đoạn đối với chuỗi cung ứng và tạo ra những nhân tố bất ổn trong thương mại quốc tế. Các nhà lãnh đạo còn lên án các cuộc tấn công quân sự vào Iran và coi đó là “hành động xâm phạm luật pháp quốc tế”.
Cho đến nay, không rõ là ông Trump định đánh thuế cao với nước nào. Nhóm BRICS được thành lập năm 2009 để tăng cường ảnh hưởng của các nền kinh tế mới nổi trên thế giới. Ngoài 5 nước thành viên ban đầu là Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi (được kết nạp năm 2010), BRICS hiện tại có thêm 5 thành viên mới là Ai Cập, Ethiopia, Iran, Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất và Indonesia, cùng một số quốc gia khác là đối tác hoặc đang bày tỏ mong muốn tham gia. Điều chúng ta có thể thấy rõ là BRICS đã và đang trở thành mục tiêu, đối thủ của phương Tây, đặc biệt là Mỹ.
Đây không phải lần đầu tiên ông Trump đe doạ áp thuế đối với các nước thành viên của BRICS. Tháng 1/2025, trước khi lên nắm quyền, ông Trump đã viết: “Chúng ta sẽ đòi hỏi các nước có vẻ như thù địch cam kết rằng họ sẽ không tạo ra đồng tiền BRICS hay không hỗ trợ đồng tiền nào khác thay thế cho đồng đô la mạnh nếu không họ sẽ phải chịu 100% thuế quan”. Sau nhậm chức ông Trump đã nhắc lại lời đe doạ này.
Có vẻ như đó cũng là lý do tuyên bố chung của BRICS đã không nói cụ thể cố gắng của mình nhằm “phi đô la hoá”, tuy những lập luận của BRICS là phải cố gắng làm như vậy. Trong tuyên bố, các nước BRICS đã đặt câu hỏi về cơ cấu quản trị của các thể chế Bretton Woods như Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ quốc tế. Đây là những thể chế đặt nền móng cho việc đô la hoá kinh tế thế giới và đề cao vai trò thống trị của đồng đô la. Đây là chính sách mà ông Trump cho rằng thù địch với Mỹ.
Trên thực tế, một nền kinh tế thế giới phân mảng trong đó quan hệ đối tác an ninh quyết định quan hệ kinh tế đang dần hình thành. Tuy nhiên các nước tham gia trừng phạt Nga hay được hưởng lợi từ những biện pháp áp đặt của đồng đô la để không muốn tách khỏi đồng đô la. Nga và các nước chống lệnh trừng phạt của phương Tây cũng mong muốn tiếp tục sử dụng đồng đô la để vì mục đích an toàn cho mình và có được bảo đảm của Mỹ trong thế giới đầy biến động địa chính trị.
Trong tình hình căng thẳng như hiện nay, nhiều nước đang quay trở lại suy nghĩ thời Chiến tranh lạnh, nghi ngờ quan hệ phụ thuộc lẫn nhau mà tin vào quan hệ kinh tế riêng với các nước có quan hệ hữu nghị. Trong bối cảnh này, vai trò của đồng đô la là phương tiện thanh toán, dự trữ có thể giảm đi do vai trò của đồng tiền các nước cạnh tranh địa chính trị có tăng lên. Thực tế là những nước ủng hộ Mỹ sẽ củng cố vị trí của đồng đô la và ngược lại có những nước sẽ giảm phụ thuộc vào đồng đô la. Tuy nhiên, đó sẽ là mối đe doạ lớn nhất đến vai trò của đồng đô la từ khi đồng euro xuất hiện năm 1999.
Đồng đô la vẫn được nhiều chính phủ sử dụng. Cho đến năm 2022, đồng đô la vẫn chiếm 60% tiền dự trữ của các ngân hàng trung ương trong khi đó tỷ lệ này là 20% với đồng euro, và 6% với đồng Nhân dân tệ.
Trung Quốc và Nga, hai nước đứng đầu BRICS đều công khai tuyên bố về thiết lập một đồng tiền mới để tiến hành trao đổi thương mại quốc tế và dự trữ ngân hàng, thiết lập cơ cấu hạ tầng đa quốc gia để thúc đấy thương mại và đầu tư bằng Nhân dân tệ và Rúp. Hệ thống thanh toán liên ngân hàng xuyên biên giới của Trung Quốc là cơ sở thanh toán tương tự như Hệ thống thanh toán liên ngân hàng bù trừ của Mỹ. Tuy nhiên, so sánh hai nền tảng cho thấy sự khác nhau rất lớn. Hệ thống của Trung Quốc hay còn gọi là CIPS, xử lý 15.000 giao dịch một ngày với tổng số tiền là 50 tỷ đô la mỗi ngày trong khi hệ thống của Mỹ xử lý 250.000 giao dịch với tổng tiền là 1,5 nghin tỷ mỗi ngày. CIPS cho phép thanh toán xuyên biên giới thông qua đồng Nhân dân tệ. Nga đã thành lập Hệ thống chuyển tiền thông qua tin nhắn tài chính (SPFS) vào năm 2014 cho phép các nhà băng chuyển tiền không qua SWIFT của Mỹ. Đến năm 2022 hệ thống này chỉ có 400 người sử dụng, mặc dù theo Ngân hàng trung ương Nga, cầu đã tăng trong thời gian qua. Ấn Độ cũng thành lập Tài khoản Vostro đặc tính bằng đồng Rupee để thanh toán thương mại và đầu tư bằng tiền Rupee. Ngoài ra còn có những thoả thuận song phương khác, đặc biệt là giữa Trung Quốc và Nga, giữa Ấn Độ và Nga.
Các nước BRICS cũng đã thăm dò việc cho ra đời đồng tiền dự trữ chung với mục tiêu dễ hiểu là tránh đồng đô la và tiền tệ của các nước phương Tây khác. Tuy nhiên từ năm 2022 đến nay cố gắng của BRICS trong lĩnh vực này không có nhiều tiến triển.
Cho đến thời điểm này, đồng đô la vẫn là đồng tiền được các chính phủ, công ty và các thể chế tài chính chọn trong giao dịch thương mại và đầu tư, nhưng trao đổi xuyên biên giới bằng tiền tệ khác đang có tiến triển. Trung Quốc và Nga đang sử dụng dồng tiền quốc gia của mình trong giao dịch mua bán dầu. Trung Quốc và Ả Rập Xê Út đang lập kế hoạch tính hoá đơn dầu bằng đồng Nhân dân tệ. Nga và Ấn Độ đang thăm dò sử dụng đồng Dirham của UAE để thanh toán dầu…
Nếu các nước sản xuất dầu hoả nhất mực đòi thanh toán mua bán dầu bằng Nhân dân tệ của Trung Quốc, Rúp Nga, Rupee Ấn Độ, đồng Dirham của UAE… thì vị thế của đồng đô la sẽ suy giảm. Việc sử dụng đồng Nhân dân tệ để thanh toán hoá đơn dầu mỏ không có sự tham gia của Trung Quốc lại tăng thêm vị trí của đồng Nhân dân tệ là đồng tiền quốc tế. Do vậy, điều này có thể chưa biến đồng Nhân dân tệ thành đồng tiền cạnh tranh với các đồng tiền khác. Đến nay, các đồng tiền nội tệ chỉ được sử dụng trong thương mại song phương.
Tính chung, các nước BRICS chiếm 38,23% (năm 2022) dự trữ tiền tệ toàn cầu, 30,8% đầu tư FDI toàn cầu (năm 2023), gần 40% tổng thương mại thế giới. Tuy nhiên, BRICS chưa thể lấn át vai trò thống trị của đồng đô la.
Với căng thẳng địa chính trị leo thang, điều rất có thể xảy là các nước sẽ chọn tiếp tục sử dụng đồng đô la cho an toàn. Trong lịch sử đã có nước đồng minh của Mỹ ủng hộ việc sử dụng đồng đô la để đổi lấy bảo đảm an ninh. Một ví dụ là Mỹ đồng ý đóng 200.000 quân ở Cộng hoà Liên bang Đức trong những năm 1960-1980 để đổi lấy việc Đức mua trang thiết bị quân sự của Mỹ bằng đô la nhằm hỗ trợ đồng tiền Mỹ.
Như vậy, vị thế thống trị của đồng đô la trong kinh tế, thương mại và đầu tư quốc tế hiện chưa thể lung lay được. Những gì BRICS đang làm chỉ là định hướng hay cùng lắm là định tính một xu hướng mà nhiều nước mong muốn từ lâu nhưng chưa làm được. Phải mất nhiều thời gian và cố gắng nữa BRICS mới có thể định lượng được xu hướng này và có vai trò mang ý nghĩa trong ba lĩnh vực trên.
Tuyên bố chung của Hội nghị thượng đỉnh còn khẳng định vai trò trung tâm của Liên hợp quốc, kêu gọi phải “cải cách toàn diện Liên hợp quốc, kể cả Hội đồng Bảo an để Hội đồng mang tính đại diện hơn và thể hiện thực tế đương đại”. BRICS ủng hộ cố gắng của Ấn Độ và Brazil nhằm “có vai trò lớn hơn ở Liên hợp quốc, kể cả Hội đồng Bảo an”.
Các nước BRICS còn lên tiếng ủng hộ mạnh mẽ các thể chế đa phương như Tổ chức Y tế Thế giới và Tổ chức Thương mại thế giới. Đây là lập trường đáng chú ý trong bối cảnh ông Trump đã giảm mạnh tiền đóng góp cho Liên hợp quốc (Mỹ là nước đống góp nhiều nhất cho Liên hợp quốc, chiếm 22% tổng tiền đóng góp) và Mỹ đã rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới.
Mục đích của nhóm BRICS là thiết lập một nhóm áp lực lớn nhằm thúc đẩy các thể chế tài chính quốc tế dân chủ (không do Mỹ kiểm soát) “thể hiện được thực tế đương đại đồng thời tìm cách thay đổi cơ cấu các tổ chức đã tồn tại” và hoạt động như đại diện cho phương Nam.
Trong những năm 2023-2024, BRICS đã có những bước phát triển lớn. Nhóm đã mở rộng bao gồm 10 nước thành viên, chiếm 60% dân số thế giới và khoảng hơn 30% GDP. BRICS có thành viên trải rộng khắp các châu lục. Tuy nhiên đó cũng lại là một điểm yếu của nhóm vì như vậy nhóm thiếu liên kết khu vực, trải rộng, phân tán.
Trên thực tế BRICS thể hiện rõ tham vọng muốn đóng vai trò quốc tế lớn hơn, độc lập hơn, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế và tài chính bởi họ luôn bị ám ảnh về sự bất bình đẳng về quyền biểu quyết và số ghế đại diện tại hai tổ chức tài chính lớn nhất là Quỹ tiền tệ quốc tế và Ngân hàng thế giới.
Đây chính là lý do tuyên bố chung của BRICS đã viết: “Chúng tôi bày tỏ quan ngại thực sự đối với việc tăng thuế quan đơn phương cũng như tăng những biện pháp phi thuế quan, bóp méo thương mại và không phù hợp với quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới”.
BRICS đang bị Mỹ và phương Tây lôi kéo về phe của mình. Mỹ đã thành công trong việc kéo Ả-Râp Xê út không tham gia nhóm, làm suy yếu ảnh hưởng của Iran, một cường quốc khu vực thành viên của nhóm.
Các cuộc tấn công đường không và tên lửa của Mỹ và Israel ở Trung Đông đang đe doạ sự tồn tại của BRICS. Iran, sân sau của Nga và là thành viên quan trọng của BRICS, các cuộc tấn công có thể làm đứt gẫy liên kết chiến lược giữa Nga, Trung Quốc và Iran. Xung đột ở Nam Á có nguy cơ phân ra và chia cắt BRICS.
Thế giới, như mô tả trong tuyên bố chung, đang trở nên “đa cực”, “bất ổn và thay đổi nhanh chóng” và đầy những cuộc “khủng hoảng nhân đạo” trong đó BRICS đại diện cho phương Nam đang trở nên một cực trong thế giới đa cực đang thành hình. Trong bối cảnh như vậy, BRICS đang cố gắng vươn lên để trở thành một thực thể thực sự có tầm ảnh hưởng trên thế giới.
Việc nhiều nguyên thủ quốc gia tham dự Thượng đỉnh BRICS 17, hơn 40 quốc gia quan tâm, xin làm thành viên BRICS được đánh giá như một phản ứng của các quốc gia phương Nam đối với sự thiếu chủ động và uy tín suy giảm của Mỹ và phương Tây cũng như của các thể chế quốc tế trong việc giải quyết các cuộc khủng hoảng toàn cầu hiện nay.
Đây cũng chính là những chỉ dấu cho thấy một thế giới đa cực, chủ nghĩa đa phương công bằng, không bị sức ép sẽ là xu hướng trong tương lai. Đây cũng là mục tiêu phấn đấu của các nước phương Nam.
Tuy nhiên, lộ trình để BRICS từ một nhóm nước mới trỗi dậy trở thành một khối cường quốc đầy đủ, đối trọng và gạt bỏ Mỹ và Phương Tây trên bàn cờ quốc tế vẫn còn rất xa bởi lẽ bên cạnh những cơ hội mới đem lại thì yếu tố “không đồng nhất”của BRICS sẽ càng có dư địa để bộc lộ khi nhóm này ngày càng mở rộng.
Về cơ cấu, Nga và Trung Quốc là hai thành viên chủ chốt có vai trò gắn kết toàn nhóm. Tuy nhiên tại một số hội nghị thương đỉnh trước đây một trong hai nước đã không cử nguyên thủ quốc gia và tại hội nghị thượng đỉnh lần thứ 17 cả ông Putin và ông Tập Cận Bình đều vắng mặt. Sự vắng mặt này đặt ra câu hỏi về cơ chế vận hành và sức mạnh thực sự của BRICS. Nga hiện mắc kẹt trong cuộc xung đột với Ukraine nên nguồn lực bị phân tán trong khi Trung Quốc lại không có chiến lược rõ ràng và lại thường lấy quan hệ với Mỹ làm trung tâm trong mọi hoạt động của mình. Các nước thành viên khác như Brazil, Iran và Nam Phi lại bất ổn về chính trị. Do vậy, BRICS khó có được phối hợp chính trị hiệu quả.
BRICS sẽ phải vượt qua nhiều thách thức nghiêm trọng trong chặng đường sắp tới. Bên trong nhóm là sự chia rẽ nội bộ và căng thẳng địa chính trị. Đó là tranh chấp biên giới giữa Trung Quốc và Ấn Độ. Tranh chấp lãnh thổ giữa hai nước lớn là thành viên của BRICS gây căng thẳng trong quan hệ ngoại giao và làm chậm quá trình ra quyết định của BRICS. Ngoài ra BRICS còn có trở ngại nữa là hệ thống chính trị khác biệt nhau, mô hình phát triển khác nhau. Điều này dẫn đến những ưu tiên và quan điểm chính trị khác nhau. Về kinh tế, những hình mẫu phát triển khác nhau, từ kinh tế do nhà nước kiểm soát ở Trung Quốc đến hệ thống kinh tế thị trường của Brazil hay Ấn Độ sẽ tạo ra những thách thức trong việc đồng nhất chính sách kinh tế. Một thách thức nữa với là sự khác biệt trong phát triển hạ tầng cơ sở như giao thông và năng lượng có thể dẫn đến trì hoãn trong thương mại và đầu tư nội khối. Một điểm nữa không kém phần quan trọng là chính sách đối ngoại của các nước thành viên BRICS rất khác nhau. Các nước thành viên có lập trường khác nhau về các vấn đề toàn cầu do vậy để có tiếng nói chung ở diễn đàn quốc tế là một thách thức lớn.
Xu hướng ủng hộ BRICS sẽ gia tăng vì về bản chất nhóm này mang lại kỳ vọng một thế giới công bằng hơn. Tuy nhiên, đây là một thách thức với Mỹ. Do vậy, trong những năm trước mắt BRICS còn có một thách thức rất lớn là cách cư xử của Mỹ. Ông Trump đã cho rằng chính sách của BRICS là chống Mỹ và điều chắc chăn là ông sẽ cư xử theo cách suy nghĩ của mình.
Theo cách nhìn này thì tuyên bố chung của Hội nghị thượng đình BRICS lần thứ 17 chỉ là tuyên bố về ý định của BRICS trên các lĩnh vực khác nhau. Còn mất nhiều thời gian và công sức các nước BRICS mới có thể biến những ý định này thành hiện thực. Chỉ khi đó, BRICS mới có thể trở thành một thực thể độc lập, có quyền tự quyết định các vấn đề của mình và của thế giới.■
Trần Bách
