Khác với các Tổng thống Mỹ tiền nhiệm khác, ông Trump đã thực hiện chuyến thăm quan trọng đầu tiên của mình đến Trung Đông, thay vì Mexico, Canada hay Bỉ (có trụ sở NATO). Ông đã thăm Ả rập Xê- út, Qatar và Các Tiểu Vương quốc Ả rập thống nhất (UAE) từ 13-16/5 vừa qua. Nhiều nhà quan sát cho rằng chuyển thăm là bước chuyển quan trọng trong chính sách đối ngoại của Mỹ, chú trọng nhiều hơn vào quan hệ đối tác kinh tế và hoạt động ngoại giao.
Nói cho đúng thì bước chuyển quan trọng này cũng không phải là điều lạ. Ông Trump luôn theo đuổi chính sách “nước Mỹ trên hết”, hoạt động ngoại giao mang tính “giao dịch”. Thăm ba nước Trung Đông, ông và các quan chức của ông hiểu rằng chuyến đi sẽ phục vụ tốt nhất chính sách của mình. Trung Đông còn là khu vực có nhiều vấn đề liên quan đến an ninh và ổn định trên toàn thế giới: Xung đột ở Dải Gaza giữa Israel và nhóm Hồi giáo Hamas; vấn đề phát triển hạt nhân của Iran; ổn định ở Syria dưới chính quyền mới; vấn đề các nhóm Hồi giáo được Iran hậu thuẫn chống Israel và phương Tây. Đây là những vấn đề tồn tại từ lâu nhưng vẫn chưa có giải pháp dứt điểm.
Chỉ trong bốn ngày, ông Trump đã ký nhiều hiệp định kinh tế rất lớn trị giá 2.000 tỷ đô la, đó là: (1) cam kết của Ả rập Xê út sẽ đầu tư 600 tỷ đô la vào công nghiệp quốc phòng, năng lượng, khoa học và công nghệ; (2) Qatar sẽ mua 210 chiếc máy bay Boeing trị giá lên đến 96 tỷ đô la; (3) Mỹ và UAE thoả thuận hợp tác trong lĩnh vực AI và công nghệ trị giá 1.400 tỷ đô la. Những thoả thuận này chắc chắn sẽ thúc đẩy kinh tế Mỹ phát triển và tạo nhiều công ăn việc làm.
Những thoả thuận này chứng tỏ rằng chính sách “nước Mỹ trên hết” của ông đang mang lại kết quả. Đây là điểm sáng về kinh tế trong khi chính sách thuế quan của ông Trump bắt đầu có tác động tiêu cực đến kinh tế Mỹ, giá cả đã có dấu hiệu tăng mang theo nguy cơ lạm phát.
Trong chuyến đi này, ông Trump đã làm những điều chứng tỏ Mỹ đã có bước chuyển về chiến lược đối với Trung Đông. Nhiều người cho rằng những điều này thể hiện bước chuyển về chính sách của Mỹ đối với khu vực. Trump đã thông báo bỏ lệnh trừng phạt với Syria và gặp Tổng thống lâm thời của Syria ông Ahmed al-Sharaa. Cuộc gặp của ông Trump với ông al-Sharaa là cuộc gặp đầu tiên giữa hai người đứng đầu nhà nước Mỹ và Syria trong 25 năm. Trump cho rằng ông muốn “dành cho họ (Syria) một cơ hội để phát triển”. Với các nước trong khu vực, đặc biệt là Ả rập Xê-út thì điều ông Trump làm không chỉ bó hẹp vào ổn định tình hình Syria mà là tạo điều kiện cho hoà bình và ổn định toàn khu vực. Việc Mỹ bỏ lệnh trừng phạt sẽ mở cửa cho dòng vốn nước ngoài đổ vào Syria trong để xây dựng lại sau nội chiến, đồng thời cũng tạo cơ hội để các quốc gia vùng Vịnh như Saudi Arabia, Qatar và cả Thổ Nhĩ Kỳ tăng cường ảnh hưởng trong khu vực. Đáng chú ý là điều này hoàn toàn đi ngược lại lợi ích của Israel, một đồng minh của Mỹ ở khu vực. Israel mong muốn tình hình ở Syria không ổn định để có thể “đục nước béo cò”, tiếp tục duy trì vùng đệm giữa Syria và Israel ở nam Damascus bên trong lãnh thổ Syria và Israel, và rảnh tay đối phó với các nước Ả rập khác.
Ở Trung Đông còn hai điểm nóng khác mà Trump đã cố gắng giải quyết ngay từ những ngày đầu lên làm Tổng thống. Đó là vấn đề Dải Gaza và chương trình hạt nhân của Iran. Điều chắc chắn là hai vấn đề này đã được đề cập đến trong các cuộc thảo luận giữa Trump và các nhà lãnh đạo ba nước ông viếng thăm, tuy báo chí cho rằng hai bên đã không thảo luận nhiều về hai vấn đề này.
Cố gắng của ông Trump nhằm đạt được ngừng bắn và thoả thuận trao trả con tin giữa Hamas và Israel đang gặp phải chướng ngại vật rất lớn, lớn nhất là thái độ của Israel. Điều này ngăn không cho Trump thực hiện giấc mơ trở thành “người kiến tạo hoà bình” như ông đã nói trong diễn văn nhậm chức tháng 1/2025.
Ông Trump mong muốn có được một thoả thuận giữa Hamas và Israel và nếu có, hầu như chắc chắn ông sẽ thăm Israel sau khi thăm ba nước Ả rập để khuếch trương kết quả. Tuy nhiên xung đột giữa hai bên ở Dải Gaza vào thời gian trước chuyến thăm có vẻ như sắp bước vào giai đoạn khốc liệt hơn và quả vậy, sau khi ông Trump từ Trung Đông về nước, Israel đã mở cuộc tấn công lớn ở Dải Gaza ngày 17/5/2025. Mang tên cuộc hành quân Xe ngựa của Gideon. Theo Israel, cuộc hành quân nhằm phả huỷ bộ máy lãnh đạo của Hamas và giành lại con tin đang bị giam giữ ở Dải Gaza. Với các cuộc tấn công phối hợp các lực lượng trên bộ, trên không và trên biển cũng như với việc Israel tiến sâu vào Dải Gaza, kể cả Khan Younis, chiến sự ắt sẽ khốc liệt hơn.
Trong chuyến đi, ông Trump vẫn tiếp tục bầy tỏ thái độ lạc quan về một thoả thuận hạt nhân với Iran. Tại Doha, ông Trump đã thông báo đàm phán đã “rất gần” một giải pháp và Iran cũng đã “có phần đồng ý” về các điều khoản và đã đồng ý không sản xuất “bụi hạt nhân” như ông vẫn thường nói giảm.
Ông Trump cũng nhắc lại nhiều lần lập trường của Mỹ là Iran không thể có vũ khí hạt nhân và cảnh báo về những hậu quả bạo lực nếu điều đó xẩy ra. Tuy nhiên, ông Masoud Pezeshkian lại cho rằng ông Trump “ngây thơ khi nghĩ rằng mình có thể đến khu vực, đe doạ chúng tôi và hy vọng rằng chúng tôi sẽ cúi đầu trước yêu cầu của ông”.
Với Tehran, khả năng làm giàu uranium với giám sát quốc tế là lằn ranh đỏ không thể vượt qua. Việc Mỹ chưa thể đưa ra câu trả lời cuối cùng về việc có cho phép Iran tiếp tục chương trình hạt nhân dân sự hay không khiến quan điểm đàm phán giữa hai bên càng trở nên xa cách hơn.
Căng thẳng hai bên lên đến đỉnh điểm khi ông Trump tuyên bố trong chuyến đi rằng Iran là “lực lượng phá hoại lớn nhất Trung Đông”. Tehran lập tức phản ứng. Ngoại trưởng Abbas Araghchi gọi các phát biểu ấy là “lừa dối trắng trợn” và tố cáo chính sự ủng hộ của Mỹ dành cho Israel mới là nguyên nhân gốc rễ gây bất ổn khu vực.
Tuy nhiên, ông Trump cũng đã tuyên bố rõ ràng tại Ả rập Xê út rằng ông sẵn sàng đi đến một thoả thuận. Ông trực tiếp thông báo: “Về Iran, tôi chưa bao giờ tin rằng có kẻ thù vĩnh viễn. Tôi khác với những gì nhiều người vấn nghĩ về tôi. Tôi không muốn có kẻ thù vĩnh viễn…Tôi muốn có thoả thuận với Iran”. Điều này đã dẫn tới việc Iran đang xem xét khả năng hợp tác hạt nhận với UAE với đầu tư của Mỹ. Khác nhau quá lớn về lập trường hai bên sẽ là thách thức lớn trong thời gian sắp tới. Đây là vấn đề phức tạp và các cuộc thảo luận cho đến thời điểm này vẫn chưa mang lại kết quả gì.
Giữa lúc căng thẳng tại Gaza và Tehran vẫn chưa được giải quyết, những thỏa thuận thương mại hàng trăm tỷ đô la vẫn chưa thể đưa Mỹ tiến gần hơn đến lời giải cho hai trong số những bài toán địa chính trị nan giải nhất tại Trung Đông hiện nay.
Điều dễ thấy trong chuyến đi là ông Trump đã không đến Israel. Bất đồng giữa Mỹ và Israel về hoạt động quân sự của Israel có thể là một nguyên nhân dẫn đến việc này nhưng điều quan trọng hơn cả là ông Trump, sau những bực bội do các cuộc tiến công vào Dải Gaza của Israel, đã mất kiên nhẫn không còn coi Israel là đối tác cần thiết nữa. Trên thực tế, chiến dịch quân sự kéo dài của Israel ở Dải Gaza đã lấy đi sinh mạng của hơn 52.000 người Palestine, gây làn sóng phẫn nộ trên toàn cầu và gây khó khăn cho những nỗ lực ngoại giao của Mỹ. Không chỉ thế, ông Netanyahu còn công khai phản đối các cuộc đàm phán mới đây giữa Mỹ và Iran về chương trình hạt nhân của Tehran, một vấn đề vốn được xem là ưu tiên của ông Trump trong việc lập lại hoà bình và ổn định khu vực.
Cho đến thời điểm trước chuyến đi, Israel luôn hiểu rằng chính quyền Mỹ sẽ không làm gì ngược lại lợi ích an ninh quốc gia của mình và chính quyền Mỹ nào cũng sẽ thực hiện cam kết “sắt đá” bảo đảm cho Israel luôn có lợi thế về quân sự ở khu vực. Đàm phán với Iran và thoả thuận bán vũ khí với Ả râp Xê út là những bước đi không theo hướng này. Israel đã không được tham khảo ý kiến và với Israel hợp đồng mua bán vũ khí này là điều không thể tưởng tượng nối vì nhưng hợp đồng này được thực hiện, Israel sẽ mất đi lợi thế về quân sự. Nếu như từ trước đến nay, Israel là cột trụ của chính sách đối ngoại của Mỹ thì bây giờ cột trụ ấy đã chuyển dịch sang Ả rập Xê út.
Ngay trong chuyến đi, tờ Thời báo Israel có viết: “Khi Tổng thống Mỹ Donald Trump di chuyển bằng máy bay từ cung điện nguy nga này đến cung điện nguy nga khác, ôm hôn lãnh đạo các nước Ả rập và thông báo về một khu vực Trung Đông mới thì nhiều người ở Israel lo rằng họ đã mất đi một đối tác tốt nhất họ từng có ở Nhà Trắng”.
Ông David Schenker, cựu Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ phụ trách chính sách Cận Đông, nhận định: “Chính quyền ông Trump nay rất thực dụng và ông Netanyahu không mang lại điều gì đáng kể cho họ vào lúc này. Ông ấy không có chiến lược, cũng chẳng có kế hoạch hậu chiến cho Gaza và ông ấy dường như đang trở thành người cản đường”. Trên thực tế ông Netanyahu đã đi ngược lại xu thế chung của cả khu vực là hoà bình và phát triển.
Chuyến đi này rõ ràng đã gây lo ngại về những cam kết của Mỹ với Israel, đồng minh truyền thống của Mỹ. Có nhiều nhà phân tích cho rằng Mỹ đã thay đổi chiến lược, tiến hành hoạt động ngoại giao ở khu vực thay vì tìm cách giải quyết bằng xung đột.
Một điều dễ dàng thấy được là chuyến đi bốn ngày ở ba nước Trung Đông không chỉ là một hoạt động ngoại giao thông thường với diễn văn hoa mỹ và các khoản đầu tư kếch xù. Theo nhiều nhà quan sát thì chuyến đi đánh dấu sự xuất hiện của một trật tự mới ở Trung Đông với sự tham gia của ba nước Hồi giáo dòng Sunny. Trật tự này sẽ lấn át “trục kháng chiến” do Iran hậu thuẫn đang rệu rã và gạt Israel sang bên lề. Một ví dụ cụ thể là ông Trump đã làm ngược lại lời khuyên của ông Netanyahu là không gặp Tổng thống lâm thời Syria và không bỏ lệnh trừng phạt đối với Syria.
Một điều khó thấy hơn là thảo luận về việc sử dụng đồng đô la trong thương mại. Ba nước này đều là những nước khai thác và bán dầu và khí lớn trên thế giới. Trong những năm vừa qua, Ả rập Xê út đã có những động thái chuyển sử dụng đồng tiền khác trong hợp đồng mua bán dầu ngược lại với cách làm từ năm 1974 đến nay là hợp đồng mua bán dầu khí được tính bằng đô la. Ả Rập Xê Út không gia hạn thỏa thuận “petrodollar” 50 năm với Mỹ khi hết hạn vào tháng 6 năm 2024. Điều này mở đường cho Ả rập Xê út bán dầu bằng nhiều loại tiền tệ khác nhau như đồng Nhân dân tệ, Euro, Yên Nhật và có thể cả tiền kỹ thuật số trong tương lai. Đây là một bước ngoặt quan trọng trong quan hệ song phương giữa Ả rập Xê Út với Mỹ cũng như với các nước khác, đe doạ vị thế áp đảo của đồng đô la.
UAE là thành viên mới của BRICS, nhóm các nền kinh tế mới nổi đang tìm cách sử dụng đồng tiền chung và giảm phụ thuộc vào đồng đô la. Tháng 11 năm 2023, UAE đã chính thức thông báo ngừng sử dụng đồng đô la trong các giao dịch dầu mỏ, chuyển sang sử dụng các loại tiền tệ địa phương như dirham (AED) và nhân dân tệ (CNY). Đây là một phần trong chiến lược “phi đô la hóa” phù hợp với định hướng của khối BRICS mà UAE đã gia nhập ngày 1/1/2024. Tháng 7/2023, UAE và Ấn Độ đã ký kết thỏa thuận thanh toán thương mại bằng nội tệ, cho phép sử dụng rupee Ấn Độ (INR) và dirham UAE (AED) thay vì đô la trong các giao dịch thương mại song phương.
Để ngăn cản các nước BRICS phi đô la hoá, ông Trump đã đe doạ áp thuế 100-150% với các nước BRICS không cam kết duy trì vai trò của đồng đô la trong thanh toán quốc tế. Nhiều nước đã tạm dừng kế hoạch tạo dựng đồng tiền chung thay vào đó tập trung vào việc kết nối hệ thống thanh toán. Với UAE, hai bên chắc chắn đã thảo luận về vấn đề này và với Ả rập Xê út Mỹ càng có lý do làm như vậy.
Theo dòng thời gian, chúng ta có thể thấy ông Trump và ông Vance đã và sẽ có những chuyến đi đến các nước thành viên của BRICS để thuyết phục các nước dừng phi đô la hoá, đồng thời chuyển thông điệp Mỹ sẵn sàng sử dụng các biện pháp mạnh để bảo vệ vị thế áp đảo của đồng đô la trong hệ thống tài chính toàn cầu. Trước khi ông Trump đi Trung Đông, từ ngày 21-24/4, ông Vance và ông Marco Rubio đã thăm Ấn Độ, một nước thành viên khởi lập BRICS và ông Trump hiện đã có lịch đi Nam Phi, một nước thành viên sáng lập khác của nhóm, vào cuối tháng 11/2025 khi các nước G20 sẽ họp thượng đỉnh tại Nam Phi. Các chuyến thăm đến các nước thành viên của BRICS không phải là ngẫu nhiên mà nằm trong tính toán của chính quyền Trump nhằm gây chia rẽ trong nhóm BRICS được chính quyền Trump coi là một khối thống nhất đang tìm cách lật đổ địa vị thống trị của đồng đô la trên trường quốc tế.
Có những học giả cho rằng những gì Trump đạt được trong chuyến đi ba nước chẳng qua là “bình cũ rượu mới”, nhưng thực tế không phải như vậy. Trump đã đạt thành quả lớn về kinh tế và đầu tư. Chuyến đi còn thể hiện bước chuyển về chiến lược của Mỹ với khu vực, sử dụng các biện pháp ngoại giao. Tuy nhiên, chiến lược mới này có thành công hay không còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Một khu vực luôn ở trạng thái xung đột vũ trang vì những lý do tôn giáo, sắc tộc, lịch sử, chính trị và kinh tế đan xem với sự tham gia của nhiều nước lớn là trở ngại lớn đối với việc chính quyền ông Trump xác lập vai trò và quyền lợi ở khu vực này.■
Trần Bách
