Châu Âu có thể sẽ đóng vai trò như một bức tường chắn, ngăn nước Nga tràn sang phía Tây lục địa này. Bức tường ấy được xây lên bởi chính các nước châu Âu chịu phí tổn. Bức tường này có thể là một hiệp ước mới của NATO, với nền quốc phòng hùng mạnh hơn và chi phí sẽ do các nước châu Âu tự đài thọ. Mỹ giờ đây đã lui về sau yểm trợ, bắt tay với Nga để xử lý các vấn đề ở Ukraine. Nghe qua, kịch bản này có vẻ giống với hình ảnh của Berlin trong thời kỳ nước Đức còn chưa thống nhất. Berlin khi ấy nằm sâu trong lòng Đông Đức, bị chia đôi bởi bức tường ngăn cách Đông-Tây. Berlin nằm hẳn trong lãnh thổ Đông Đức, đằng sau là đường ranh do khối NATO hùng mạnh đảm đương.
Trên lục địa châu Âu, có thể chia người da trắng thành ba nhóm lớn: người Slav (gồm Nga và các nước Đông Âu), người Anglo-Saxon (như Đức, Anh và một số nước Bắc Âu), và nhóm Roman (Pháp, Ý, Tây Ban Nha, Hy Lạp, Bỉ và Thụy Sĩ). Họ cùng tồn tại trên một vùng đất nhưng lại có nhiều va chạm về tôn giáo, văn hóa, đặc biệt là giữa ba hệ phái lớn: Công giáo La Mã, Chính thống giáo và Tin lành. Mỹ với vị thế siêu cường, từ lâu đã lựa chọn đứng ngoài những tranh chấp đó, đóng vai trò như một người phán xử. Chính sách của ông Trump là Mỹ và Nga sẽ thu xếp ranh giới giữa 2 cực quốc tế, điều mà họ đã có kinh nghiệm từ Hội nghị Quốc tế Yalta năm 1945. Tuy nhiên, bối cạnh hiện tại đã khác, thế giới không còn đơn thuần chia hai cực như trước.
Ngày nay, châu Âu đang nổi lên như một cực giữa hai cường quốc chính là Nga và Mỹ. Nhìn sâu hơn có thể thấy thế giới đa cực không còn tính cách “tập quyền” như thời lưỡng cực. Hồn cốt của các tổ chức thời đa cực là chủ nghĩa dân tộc, là phản ứng với chủ nghĩa toàn cầu.
Chủ nghĩa toàn cầu toan tính bành trướng dựa vào cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Chủ nghĩa toàn cầu hướng tới một thế giới được điều hành bởi một chính phủ duy nhất như một tất yếu, các tiến bộ khoa học và công nghệ trên thế giới sẽ không còn ý nghĩa, khái niệm về biên giới trở nên lỗi thời. Biên giới bị xem là rào cản đối với tự do thương mại, giao lưu văn hóa và sự phát triển kinh tế toàn cầu. Trở ngại lớn cho chủ nghĩa toàn cầu là chủ nghĩa dân tộc. Chủ nghĩa dân tộc là chủ trương gìn giữ bản sắc văn hóa riêng của mình, đó là điều kiện căn bản của tự do, tự quyết và nền độc lập của quốc gia. Trong một thế giới đa cực, chủ nghĩa dân tộc sẽ phát triển mạnh mẽ. Chủ nghĩa toàn cầu đồng nghĩa với chủ nghĩa đế quốc trá hình, núp dưới lớp áo khoa học để áp đặt nền thống trị thế giới. Đó là ý đồ của giới tài phiệt tại các nước lớn. Chủ nghĩa toàn cầu sẽ tạo ra một thế giới hoàn toàn bất bình đẳng. Khi đó, nước lớn với ưu thế về kinh tế và quân sự sẽ áp đặt các biện pháp buộc các nước nhỏ phải tuân theo, đó là nguồn gốc của rối loạn, là phá hoại hòa bình. Những tiến bộ khoa học mang tính xuyên biên giới làm cho các dân tộc gần gũi với nhau, nhưng thế giới đã đi vào thời đại của trật tự đa cực do vậy chủ nghĩa toàn cầu muốn đưa thế giới trở lại trật tự đơn cực là không khả thi.
Hiện nay Mỹ đang thi hành chính sách bảo hộ mậu dịch, đó cũng là dấu hiệu không phù hợp với chủ nghĩa toàn cầu, nhưng chắc chắn giới tài phiệt sẽ vẫn muốn áp đặt chủ nghĩa toàn cầu trên thế giới. Những vấn đề nêu trên đây là hồn cốt của châu Âu hiện nay sau khi Mỹ từ chối làm cái ô che chở cho châu Âu như từ năm 1945 đến nay. Nếu NATO vẫn còn tồn tại với một NATO mới thì bản chất của nó sẽ là dân tộc chủ nghĩa. Dân tộc chủ nghĩa là đặc tính của thời đại ngày nay. Tóm lại, châu Âu đang xáo trộn vì mất phương hướng chiến lược khi thay đổi chính sách, các nước châu Âu đang khủng hoảng trong việc tìm kiếm một chiến lược để tồn tại giữa Mỹ và Nga. Các nước châu Âu đang bất đồng sâu sắc khi tìm một chiến lược chung. Họ hô hào độc lập với Mỹ nhưng các nước Đông Âu lại muốn giữ liên hệ chặt chẽ với Mỹ.
Có một điều nhận thấy là châu Âu đã quen dựa vào Mỹ nên phải có Mỹ hậu thuẫn thì họ mới được đảm bảo an ninh để phát triển, nghĩa là châu Âu không thể thiếu Mỹ để tồn tại. Tương tự, Mỹ cũng không thể thiếu châu Âu hùng mạnh để thực hiện chiến lược hai mặt với Nga. Vừa ngăn ngừa bành trướng của Nga, vừa muốn phối hợp với Nga để đối phó với Trung Quốc. Tư tưởng của Donald Trump là lo ngại Trung Quốc, Trump đã nói công khai điều này. Nhưng chiến lược của Trump không thể hiện rõ bằng ngôn ngữ bình thường mà nó bất nhất, thất thường và đầy bí ẩn. Nên đối với châu Âu, Nga phải chịu nhiều thách thức. Tầm nhìn và sự hiểu biết của Tây Âu nổi bật nhất là Tổng thống Pháp – một người luôn tự vẽ chân dung của mình như một nhân vật vĩ đại của châu Âu. Macron đòi thành lập quân đội riêng cho EU để tách khỏi sự bảo vệ của Mỹ, Macron cho rằng Pháp mạnh nhất châu Âu sau khi Anh thực hiện Brexit với EU, là nước duy nhất châu Âu có vũ khí nguyên tử và có quyền phủ quyết trong Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc. Nhưng sự thật thì nền kinh tế của Pháp kém xa Đức, còn vũ khí hạt nhân thì chưa chắc bằng vũ khí hạt nhân của Triều Tiên khi chiến tranh Ukraine xảy ra. Macron tự xem mình là nhân vật quốc tế hạng siêu cường, đứng ra dàn xếp với Putin. Nhưng Nga biết rõ Mỹ mới là nước phải chịu trách nhiệm về Ukraine, khi Mỹ thay đổi chiến lược đối với châu Âu. Ông Macron cho là cơ hội để đề cao bản thân, để giành lá phiếu trong cuộc bầu cử Tổng thống nước Pháp và muốn trở thành người dẫn dắt châu Âu để chống Nga.
Nước Anh và Mỹ luôn là cặp bài trùng, cho dù Anh không đồng ý với Trump nhưng quốc gia này cũng không rời xa được Mỹ. Nước Anh có tầm nhìn phù hợp với tầm nhìn và hành động hợp với Mỹ hơn là các nước EU. Nên dù Anh có phản đối nhưng cũng sẽ không tách khỏi Mỹ được, Anh cần Mỹ để thực hiện chiến lược làm tan rã nước Nga.
Đối với nước Đức, tình hình thế giới đã thay đổi sau cuộc bầu cử tháng 2/2025 làm cho nước Đức đi vào ngã rẽ của thế kỷ này. Cuộc bầu cử này sớm hơn 7 tháng vì nước Đức có nhiều vấn đề phải giải quyết mà chính phủ của Scholz dựa vào liên minh nay đã tan rã. Là đầu tàu kinh tế châu Âu nên khúc quanh của nước Đức sẽ có hiệu ứng Domino với cả châu Âu và sẽ có ảnh hưởng đến cả hai siêu cường Nga, Mỹ và cuộc chiến Ukraine.
Đảng dân chủ xã hội SPD của ông Olaf Scholz đã thất bại. CDU và CSU – liên minh Đảng Dân chủ Thiên Chúa giáo và Liên minh Xã hội Thiên Chúa giáo – hiện do ông Friedrich Merz lãnh đạo. Ông đã trở thành tân Thủ tướng của nước Đức. Đảng SPD của Thủ tướng đương nhiệm đã chịu một thất bại nặng nề khi chỉ giành được 16% số phiếu. Kết quả này từ cuộc bầu cử ở Đức phản ánh điều gì? Chủ nghĩa dân tộc đang trỗi dậy, EU và NATO có thể hết thời khi Friedrich Merz làm Thủ tướng và ông này vốn theo đuổi chính sách cứng rắn với Nga, tiếp tục hỗ trợ cho Ukraine chiến đấu dù Mỹ có bỏ cuộc. Tức là ông ta muốn châu Âu thoát khỏi Mỹ. Bây giờ Mỹ đã đổi chiều, liệu ông ta còn cứng rắn với Nga nữa hay không trong khi Đức thiếu năng lượng trầm trọng, công nghiệp đình trệ, nạn di cư chưa giải quyết được, hàng hóa EU bị Mỹ tăng thuế. Xu hướng thế giới đang ngả dần theo chính sách thuế quan của Mỹ, nhất là các nước NATO, Đông Âu không muốn xa rời Mỹ, không muốn theo Đức. Bên trong nước Đức, chủ nghĩa bảo thủ cực hữu AfD do bà Alice Weidel lãnh đạo được phía Mỹ ủng hộ sẽ là đảng đối lập cực kỳ nguy hiểm cho CDU và CSU do Friedrich Merz lãnh đạo. Nếu AfD thắng cử trong kỳ bầu cử tới thì Đức sẽ ra khỏi khu vực Eurozone, sẽ phục hồi giao thương với Nga, sẽ nối lại dòng chảy phương Bắc, sẽ hạn chế di dân… Đây mới là hành động tách khỏi Mỹ và xa rời với châu Âu.
Cả châu Âu đang chuyển mình vì chiến tranh Ukraine. Đây vừa là thách thức, chiến lược của Mỹ, nhưng lại là yêu cầu của Mỹ. Từ lâu, châu Âu sống trong chiếc ô của Mỹ, núp sau Mỹ để hô khẩu hiệu cổ vũ đánh Nga. Bây giờ Mỹ đẩy châu Âu ra phía trước đối diện với Nga thì cả khối bối rối và chia rẽ theo nhiều hướng. Thân Nga như kiểu AfD của Đức với khuynh hướng cực hữu hiện đang là lực lượng chính trị lớn ở Đức, nhiều hy vọng sẽ giành ghế Thủ tướng trong kỳ bầu cử tới. Hướng khác thì hô hào châu Âu đoàn kết chống Nga, độc lập với Mỹ như Tổng thống Pháp Macron và Thủ tướng Đức Friedrich. Châu Âu lựa chọn cách nào thì cũng phải là một thực thể mới trong xu thế thế giới đã thay đổi, không thể cứ phụ thuộc vào Mỹ như vừa qua. Nga nhả Đông Âu sau khi Liên Xô sụp đổ. Việc Liên Xô biến mất khỏi vũ đài thế giới là một diễn biến khách quan của lịch sử. Sự thiếu vắng của Liên Xô làm chính trường châu Âu bắt buộc phải có sự điều chỉnh. Nhưng đã mấy thập niên, châu Âu và Mỹ vẫn theo đuổi đường lối Chiến tranh lạnh, nghĩa là củng cố khối liên minh quân sự và chính sự để tiến về phía Đông với mục đích cô lập và làm tan rã Liên Bang Nga. Châu Âu coi hành động này như một chiến lược logic, tiếp theo sự tan rã của Liên Xô.
Donald Trump đã làm cho nước Mỹ hiểu rằng, những gì tồn tại trong lòng Liên Xô trước khi nó sụp đổ thì trong lòng Hoa Kỳ hiện nay cũng có sự tương tự. Nghĩa là tình hình Liên Xô vào cuối thập kỷ 80 của thế kỷ trước, xã hội Liên xô cũng có những điều tương tự như xã hội Hoa Kỳ bây giờ. “American First” của Trump làm thế nào vượt qua được những trầm trọng của nước Mỹ? Người ta liên tưởng có cái gì đó giống như Gorbachev đã tìm cách đưa nước Liên Xô ra khỏi dòng chảy “tất yếu” của lịch sử, nhưng ông ta đã thất bại.
Hiện nay chương trình “Make America Great Again” (MAGA) của ông Trump cũng đang gặp nhiều khó khăn thách thức rất lớn đến từ đối nội lẫn đối ngoại. Tuy nhiên vẫn còn sớm để tiên đoán bất cứ điều gì về MAGA. Việc đầu tiên của MAGA trong chính sách đối ngoại của ông Trump là gỡ bỏ mọi hệ lụy về tài chính tổn hại đến nguồn lực của Hoa Kỳ. Nước Mỹ cho thấy sẽ sẵn sàng rút ra khỏi nhiều tổ chức quốc tế mà nước Mỹ đã mất bao nhiêu công của để xây dựng ra thời Chiến tranh lạnh. Dưới con mắt của ông Trump, những tổ chức không còn cần thiết với thế giới mới và làm hao tổn nguồn lực tài chính của nước Mỹ thì Mỹ sẽ không tài trợ nữa. Thực tế ông Trump đã rút khỏi nhiều tổ chức của Liên Hợp Quốc như WHO, Hiệp ước Paris về biến đổi khí hậu… Đồng thời ông Trump cũng xóa bỏ những tổ chức quốc tế do Mỹ lập ra khi không còn lợi ích gì, điển hình là cơ quan USAID, một công cụ của Mỹ đã phục vụ cho chính sách đối ngoại của Mỹ từ bao lâu nay. USAID có vai trò kép vừa là tổ chức tâm lý chiến (viện trợ các nước cải thiện những vấn đề xã hội), vừa là cơ quan tình báo hoạt động ở ngoài nước Mỹ, tiến hành các cuộc cách mạng màu lật đổ các chế độ không thân thiện với Mỹ.
Ngày nay khoa học đã phát triển rất mạnh, đang làm thay đổi tình hình chính trị thế giới. USAID không còn cần thiết, một cơ quan già nua tiêu phí khá nhiều tài nguyên của Mỹ trong nhiều thập kỷ qua. Tổ chức mà Mỹ phải cưu mang nhiều nhất là NATO. Hiện nay tình hình châu Âu chưa ngã ngũ nên Mỹ cũng chưa có hành động dứt khoát với NATO, nhưng tương lai của NATO không có gì sáng sủa, khi nào quan hệ với Nga được tái lập và ổn định bang giao thì lúc đó Mỹ mới tính tới vai trò của NATO. Hiện nay Mỹ chưa rút khỏi NATO nhưng ông Trump đang tìm mọi cách thúc ép các nước thành viên NATO phải tăng ngân sách quốc phòng, cho thấy con cờ NATO tương lai sẽ không còn vai trò trên bàn cờ quốc tế. Việc Mỹ gây bất hòa với Canada và Đan Mạch, hai thành viên của NATO, cho thấy Mỹ không còn coi trọng sự đoàn kết của nội bộ tổ chức phòng thủ xuyên Đại Tây Dương – NATO. Hành động của Mỹ làm châu Âu hoảng loạn, bị Mỹ bỏ rơi, bị Mỹ phản bội.
Thực ra không phải châu Âu không biết ý đồ của ông Trump, song vì núp bóng Mỹ nhiều năm, và thế giới biến đổi nhanh chóng, nên châu Âu mất phương hướng, choáng váng do không kịp thích nghi với thế giới mới, châu Âu vẫn duy trì từ lối tư duy “lưỡng cực” mặc dù chiến tranh lạnh đã chấm dứt từ lâu. Chắc chắn sau giai đoạn bị sốc khi bị nước Mỹ bỏ rơi, châu Âu sẽ định hình lại để ổn định và tỉnh ngộ vai trò của mình trong chiến lược của Donald Trump, trong thế giới mới, thế giới đa cực.■
Nguyễn Thế Tuấn
