Trong diễn văn nhậm chức ngày 20/1/2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã nêu bật quan điểm về sức mạnh của nước Mỹ với mục tiêu ngăn chặn chiến tranh và xây dựng khối đoàn kết toàn cầu. Ông Trump tuyên bố: “Chúng ta sẽ đo thành công của mình không chỉ bằng những trận đánh thắng mà còn bằng những cuộc chiến chúng ta đã chấm dứt – có lẽ quan trọng hơn cả là những cuộc chiến chúng ta không bao giờ can dự”. Ông mong muốn được thế giới nhớ đến như “người kiến tạo hoà bình và người mang lại thống nhất”. Để làm được điều này, ông Trump chủ trương xây dựng một “quân đội mạnh nhất thế giới từ trước tới nay”, ông cho rằng sức mạnh như vậy sẽ ngăn chặn xung đột và đưa lại ổn định cho một thế giới đầy “tức giận, bạo lực và bất trắc”. Ông còn tỏ ý mong muốn tránh can dự quân sự, phù hợp với chính sách đối ngoại biệt lập.
Cho dù đã có những tuyên bố như vậy, nhưng trong những tháng vừa qua, ông Trump đã gặp rất nhiều khó khăn. Cố gắng của ông nhằm sớm chấm dứt xung đột ở Ukraine và Gaza không thành công. Tuy đã có những tiến tiển nhất định, nhưng đàm phán giữa Nga và Ukraine vẫn không có gì khả quan vì cuộc chiến vẫn đầy bạo lực và nghi ngờ lẫn nhau. Ở Gaza, thoả thuận ngừng bắn được ký kết trước khi ông Trump lên làm Tổng thống lần thứ hai đã không được tôn trọng. Các thoả thuận ngừng bắn tiếp theo cũng chịu chung số phận.
Ở những khu vực khác cũng vậy, chính quyền Trump đã có những hành động cứng rắn. Ở Trung Đông, Mỹ đã tấn công mục tiêu của nhóm Houthi ở Yemen để trả thù cho những cuộc tấn công của nhóm này vào tàu thuyền trên Biển Đỏ. Ông Trump đã áp dụng chính sách “sức ép tối đa” đối với Iran để tìm kiếm một thoả thuận mới hạn chế chương trình hạt nhân của Iran. Đồng thời, ông còn đe doạ có những hành động quân sự nếu đàm phán không thành công.
Liệu ông Trump có thành công ở Iran không? Đây là vấn đề chúng ta cần phải xem xét kỹ lưỡng.
Nhiều nhà quan sát cho rằng chính quyền Iran đang ở thế yếu trong và ngoài nước. Iran đang xung đột với Israel, Iran phải đầu tư rất nhiều vào kho vũ khí và chương trình hạt nhân, mạng lưới các nhóm kháng chiến Hồi giáo ở khu vực (trên thực tế là các nhóm do Iran uỷ nhiệm) đang bị Israel và Mỹ đánh cho tan tác. Tuy có quan điểm khác nhau về những biện pháp nhằm ngăn chặn Iran, nhưng hầu hết các nhà phân tích đều cho rằng không nên đẩy Iran quá xa, tránh một cuộc chiến tổng lực. Trong hai thập kỷ qua, chính quyền Mỹ dưới thời George W. Bush, Barack Obama, Donald Trump (nhiệm kỳ đầu) và Joe Biden đều sử dụng ngoại giao và trừng phạt để răn đe Iran và chưa bao giờ cho phép tấn công quân sự Iran. Tuy nhiên, một số thành công nhất định của Israel đã làm cho các nhà phân tích quân sự Mỹ tin rằng họ có thể phá được mạng lưới các tổ chức Hồi giáo kháng chiến và tiến đến xây dựng một Trung Đông ổn định hơn và an toàn hơn. Các lãnh tụ chủ chốt của nhóm kháng chiến Hồi giáo được Iran ủng hộ đã bị loại khỏi vòng chiến đấu và hàng ngàn lính chiến đã bị loại. Các kho vũ khí của các nhóm này bị phá huỷ. Ở Syria, khi Al Assad bỏ chạy khỏi đất nước, Teheran mất đi một đồng minh thân cận và mất đi trạm trung chuyển vũ khí, tiền bạc và quân lính.
Trong nước, Iran đang phải đối mặt với phong trào cải cách, đòi cải tổ bộ máy hành chính yếu kém và tham nhũng. Do các biện pháp trừng phạt của Mỹ, Iran đang gặp phải nhiều khó khăn và mong muốn tiến hành đàm phán để có thể phần nào dễ thở hơn.
Các nhà phân tích cho rằng Mỹ không muốn để Israel tự giải quyết vấn đề vì Israel không có đủ nguồn lực và đồng minh cũng như kinh nghiệm để thiết lập một trật tự khu vực mới. Mỹ còn cho rằng biện pháp quân sự không phải là biện pháp duy nhất để ngăn chặn Iran và Mỹ là nước duy nhất có thể thúc đẩy một giải pháp chính trị cho các vấn đề Trung Đông nói chung và vấn đề Iran nói riêng.
Vấn đề hạt nhân của Iran: Trong những tháng vừa qua, chính quyền Mỹ đã có những hành động có vẻ như đang làm quá trình ngoại giao tiến đến một giải pháp cho vấn đề Iran càng xa vời. Chính quyền Mỹ đã thông báo những biện pháp trừng phạt mới đối với Iran và leo thang tấn công lực lượng Houthi được Iran hậu thuẫn ở Yemen.
Giáo chủ tối cao của Iran đã tiến hành họp với cấp cao của Iran và thống nhất tiến hành đàm phán. Hai bên đã bắt đầu đàm phán, tuy nhiên không có nhiều tin tức về nội dung đàm phán cụ thể.
Điều chắc chắn là Mỹ muốn tiếp tục gây “sức ép tối đa” đối với Iran buộc Iran từ bỏ chương trình hạt nhân. Nhiều nguồn tin cho biết trong các cuộc đối thoại giữa hai bên, Mỹ muốn Iran dỡ bỏ các lò phản ứng hạt nhân hoặc chuyển sang một nước thứ ba. Mỹ cũng đã cảnh báo nếu Iran không chấp nhận điều kiện này thì có khả năng sẽ xảy ra hành động quân sự. Đầu tháng Ba, ông Trump đã gửi thư cho Lãnh tụ tối cao Iran, Giáo chủ Ayatollah Ali Khamenei, đưa ra các điều kiện: Iran dỡ bỏ hoàn toàn chương trình hạt nhân, chấm dứt chương trình làm giàu uranium, dừng hỗ trợ các nhóm Hồi giáo như Hezbollah và Houthi.
Tuy nhiên, với suy nghĩ vũ khí hạt nhân là công cụ ngăn chặn hữu hiệu để ngăn chặn hành động quân sự của nước ngoài và tránh bị “lật kèo” như trước đây, Iran chỉ đồng ý cho phép giám sát viên quốc tế đến thanh tra các lò phản ứng của mình. Do vậy, Iran muốn bảo lưu quyền phát triển chương trình hạt nhân dân sự nhằm bảo đảm chủ quyền quốc gia và cho rằng phát triển chương trình hạt nhân là thành tựu khoa học và công nghệ và mang tính răn đe trong bối cảnh thế giới đầy biến động khó lường.
Hơn thế nữa Iran lại đề xuất phi hạt nhân hoá toàn bộ Trung Đông. Đề xuất này nhắm vào Israel, nước hiện đang được cho rằng sở hữu vũ khí hạt nhân nhưng lại không chịu bất kỳ hoạt động giám sát quốc tế nào. Iran cho rằng việc giám sát quốc tế đối với cơ sở hạt nhân của Iran là không công bằng và lệch hướng.
Với lập trường rất khác nhau như vậy, giới quan sát cho rằng hai bên rất khó có thể đạt được một giải pháp hoà bình cho vấn đề gai góc, nhất là chương trình hạt nhân của Iran. Do vậy, ngay cả khi hai bên đi đến thoả thuận nào đó, thì Mỹ khó có thể dỡ bỏ hoàn toàn trừng phạt đối với Iran. Như vậy, vẫn có thể có ba kịch bản cho vấn đề này. Thứ nhất, nếu hai bên không đạt được thoả thuận, Mỹ có thể sẽ hỗ trợ thực hiện cuộc “cách mạng màu” nhằm thay đổi chính quyền ở Iran. Thứ hai là Mỹ vẫn ký thoả thuận ban đầu với Iran nhưng rồi lại lật lọng, phá vỡ thoả thuận như đã làm trước đây. Thứ ba, Mỹ có thể cân nhắc tiến hành “biện pháp quân sự”, gây áp lực cao nhất, để buộc Iran làm theo ý của mình.
Một điều đáng chú ý nữa là các nước lớn khác, đặc biệt là Nga, cũng đang tìm cách đóng vai trò trung gian hoà giải khuyến khích Iran tiến hành đàm phán với Mỹ. Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi đã có chuyến thăm chính thức tới Moscow vào ngày 17–18/4/ 2025. Tuy mục đích chuyến thăm không được công bố, nhiều thông tin cho rằng Iran mong muốn tìm kiếm sự ủng hộ từ Nga, nước ký kết thoả thuận hạt nhân năm 2015 trước vòng đối thoại hạt nhân thứ hai với Mỹ. Về phần mình, Trung Quốc đã tuyên bố ủng hộ Iran. Điều này cho thấy Trung Quốc không bỏ lỡ cơ hội can dự vào quá trình hoà bình giải quyết vấn đề hạt nhân ở Iran. Trung Quốc cũng tỏ ý sẵn sàng hỗ trợ Iran về kinh tế trong trường hợp Iran bị cấm vận. Cả hai nước Trung Quốc và Nga cũng đã tiến hành tập trận hải quân chung ở Vùng Vịnh, gửi thông điệp cứng rắn đến Mỹ và đồng minh. Pháp cũng đã tuyên bố thực hiện các biện pháp giảm căng thẳng với Iran mà không cần Mỹ cho phép.
Một tác nhân nữa cần phải chú ý là Israel. Lập trường của Israel là không khoan nhượng với chương trình hạt nhân của Iran. Israel kiên quyết phản đối bất kỳ thỏa thuận nào cho phép Iran duy trì khả năng làm giàu uranium, cho rằng điều này chỉ trì hoãn chứ không ngăn chặn được tham vọng hạt nhân của Tehran. Thủ tướng Benjamin Netanyahu và các quan chức an ninh Israel nhấn mạnh rằng, Iran không chỉ là mối đe dọa hạt nhân mà còn là trung tâm của mạng lưới các nhóm kháng chiến Hồi giáo như Hezbollah và Houthis… đe dọa trực tiếp đến an ninh của Israel. Do đó, Israel ủng hộ việc sử dụng mọi biện pháp, kể cả quân sự, để ngăn chặn Iran đạt được vũ khí hạt nhân. Xung đột giữa Iran và Israel không chỉ là xung đột giữa một bên là nước lớn và một bên là nước hùng mạnh ở khu vực mà còn mang tính sắc tộc, tôn giáo và do vậy mâu thuẫn hai bên rất khó có thể giải quyết được.
Vấn đề Iran không chỉ là vấn đề song phương giữa nước này và Mỹ mà là vấn đề liên quan đến các nước lớn. Vấn đề này, nói rộng hơn là vấn đề Trung Đông thể hiện rõ xu thế cạnh tranh địa chính trị trên thế giới, có sự tham gia của Mỹ, Nga, Trung Quốc, Israel và các nước châu Âu.
Một giải pháp hoà bình cho chương trình hạt nhân cần thiết phải có sự ủng hộ quốc tế. Tuy nhiên, ông Trump đã không tham khảo ý kiến của các đồng minh và đối tác khu vực, phạm lại sai lầm Mỹ đã mắc phải khi đàm phán hiệp định hạt nhân năm 2015. Khi đó Mỹ đã không tham khảo ý kiến của Israel và các nước Ả-rập. Chính vì thế Hiệp định năm 2015 không được ủng hộ và cuối cùng đã dẫn đến việc Trump rút khỏi Hiệp định năm 2019. Cho đến thời điểm hiện tại, Mỹ cho rằng cách đề cập vấn đề của mình phối hợp với nước duy nhất là Israel cũng đủ để buộc Iran chấm dứt chương trình hạt nhân. Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cho rằng Mỹ không thể làm kinh tế Iran sụp đổ ngay và buộc Iran từ bỏ chương trình hay thậm chí là có thể tiến hành tấn công Iran mà không có sự ủng hộ của các nước khác. Mỹ cần sự hợp tác của Trung Quốc, nước nhập khẩu dầu lớn nhất của Iran; của Nga, một đồng minh của Iran và quan trọng hơn là các nước Trung Đông mà Mỹ có căn cứ và quân đồn trú.
Do vậy, kiểm soát và giám sát chương trình hạt nhân của Iran sẽ không chỉ phụ thuộc vào đàm phán song phương giữa Mỹ và Iran mà cần giải pháp rộng lớn hơn, mang tính toàn diện và đa phương.
Đàm phán giữa Mỹ và Iran về vấn đề hạt nhân hiện đang đối mặt với nhiều thách thức. Điều này làm triển vọng đạt được thoả thuận trong tương lai gần là rất khó. Những thách thức cho quá trình giải quyết hoà bình vấn đề hạt nhân của Iran là yêu cầu loại bỏ Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo khỏi danh sách các tổ chức khủng bố. Mỹ cực lực phản đối điều này, cho rằng lực lượng này đã tham gia các hoạt động khu vực. Iran không muốn từ bỏ hoạt động làm giàu uranium. Iran đã nâng mức làm giàu uranium lên 60%, gần mức cần thiết để chế tạo vũ khí hạt nhân. Điều này khiến Mỹ và các đồng minh lo ngại về khả năng Iran sở hữu đủ vật liệu phân hạch để chế tạo nhiều đầu đạn hạt nhân nếu không có thỏa thuận kiểm soát. Iran còn yêu cầu Mỹ dỡ bỏ tất cả các lệnh trừng phạt, bao gồm cả những lệnh không liên quan đến chương trình hạt nhân. Mỹ cho rằng yêu cầu này vượt quá phạm vi của JCPOA (Thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015). Iran muốn có đảm bảo rằng Mỹ sẽ không đơn phương rút khỏi thỏa thuận trong tương lai, như đã xảy ra dưới thời Tổng thống Trump. Tuy nhiên, Mỹ cho rằng việc đưa ra cam kết như vậy là không khả thi về mặt pháp lý và chính trị. Các hành động quân sự giữa Iran và Israel, cùng với việc Iran hỗ trợ các nhóm vũ trang trong khu vực, làm gia tăng căng thẳng và ảnh hưởng tiêu cực đến tiến trình đàm phán. Dù các cuộc đàm phán vẫn đang diễn ra, triển vọng đạt được thỏa thuận toàn diện trong tương lai gần là không cao. Cả hai bên đều duy trì lập trường cứng rắn và thiếu lòng tin cũng như những nhượng bộ cần thiết. Một số chuyên gia đề xuất khả năng đạt được một thỏa thuận tạm thời hoặc từng bước, nhưng điều này cũng gặp nhiều trở ngại về kỹ thuật và chính trị. Trong bối cảnh đó, hai bên cần thể hiện thiện chí và sẵn sàng nhượng bộ để tránh nguy cơ leo thang căng thẳng và mất kiểm soát chương trình hạt nhân của Iran.
Với cách tiếp cận vấn đề như hiện tại, Mỹ khó có thể một sớm một chiều thay đổi chương trình hạt nhân của Iran nói riêng và tình hình Trung Đông nói chung. Ông Trump khó tránh được số phận hẩm hiu như đã gặp phải ở Ukraine và Dải Gaza.■
Trần Hà
