Nhà vật lý Klaus Fuchs là một người trầm tính, khiêm tốn, nhưng do sự sắp đặt của số phận, ông đã ở vào một vị trí có thể giúp thay đổi cán cân quyền lực trên thế giới khi làm việc tại Phòng thí nghiệm vũ khí hạt nhân Los Alamos ở New Mexico dưới thời “cha đẻ của bom nguyên tử” J. Robert Oppenheimer. Cựu giám đốc CIA Allen Dulles từng viết trong một cuốn sách rằng: “Thật khó tìm thấy điều gì vĩ đại hay đáng ngưỡng mộ ở con người Klaus Fuchs, nhưng những kết quả từ việc ông ta trao các bí mật hạt nhân của chúng ta cho Liên Xô có thể đã làm thay đổi tiến trình lịch sử”.
Những bí mật nguyên tử
Emil Klaus Fuchs, sinh năm 1911, là một công dân Đức gia nhập Đảng Cộng sản Đức vào những năm 1930 nhưng sau đó buộc phải chạy sang Anh vào năm 1933 khi Đức Quốc xã lên nắm quyền.
Ông lấy bằng tiến sĩ vật lý tại Đại học Edinburgh và được nhận vào làm giảng viên tại trường đại học này. Năm 1939, khi Chiến tranh thế giới thứ hai nổ ra, Fuchs bị giam giữ tại Đảo Man và sau đó bị đưa đến Canada với tư cách là công dân của một quốc gia thù địch. Cuối cùng, ông được thả và trở về Edinburgh vào năm 1941, và với chuyên môn khoa học của mình, ông được tuyển vào chương trình phát triển vũ khí hạt nhân “Tube Alloys” của Anh – tương đương với Dự án Manhattan ở Mỹ.
Cuối năm 1941, sau khi Đức xâm lược Liên Xô, Fuchs đã liên lạc với Jurgen Kuczynski, một người Cộng sản Đức lưu vong, đề nghị cung cấp cho Liên Xô thông tin về dự án “Tube Alloys”. Sau đó, ông được kết nối liên lạc với một đầu mối trong cơ quan tình báo quân sự GRU của Liên Xô và đã chuyển giao các nghiên cứu nguyên tử bí mật cho người này.
Sau này, Fuchs tuyên bố rằng động cơ của mình là niềm tin rằng Liên Xô có quyền được biết về dự án bom nguyên tử đó: “Kiến thức về nghiên cứu nguyên tử không nên là tài sản riêng của bất kỳ quốc gia nào mà phải được chia sẻ với phần còn lại của thế giới vì lợi ích của nhân loại”. Dick White, Tổng giám đốc MI5 vào những năm 1950, đã đối chiếu động cơ của Fuchs với mong muốn kiếm tiền đã thúc đẩy nhiều điệp viên khác và kết luận rằng động cơ của Fuchs “tương đối trong sáng. Một nhà khoa học đã tức giận trước thủ đoạn của Anh-Mỹ trong việc che giấu những thông tin quan trọng với một đồng minh đang chiến đấu với kẻ thù chung”.
Làm gián điệp cho Liên Xô
Fuchs được cấp mật danh REST và được chuyển giao cho một điệp viên GRU khác là Ursula Beurton (mật danh SONYA) vào năm 1942. Hai người thường xuyên gặp nhau tại Banbury, Oxfordshire, nơi Fuchs chuyển các tài liệu mật cho Beurton. Năm 1943, Fuchs được cử tham gia Dự án Manhattan ở Mỹ với tư cách là một thành viên của nhóm nhà khoa học Anh. Ông đóng vai trò quan trọng trong dự án này trong ba năm tiếp theo, phát triển nhiều thiết kế, phương trình và kỹ thuật được sử dụng để chế tạo những quả bom nguyên tử đầu tiên.
Trong thời gian này, Fuchs đã liên lạc với một điệp viên GRU mà ông chỉ biết là “Raymond”. Điệp viên này thực ra là một công dân Hoa Kỳ tên là Harry Gold, có mật danh là GUS (nghĩa là “con ngỗng” trong tiếng Nga), đã làm việc cho Liên Xô từ năm 1934. Hai người đã gặp nhau ở một số địa điểm, bao gồm Thành phố New York và Santa Fe, New Mexico, nơi Fuchs cung cấp thông tin về các vấn đề kỹ thuật liên quan đến thiết kế của bom nguyên tử. Những thông tin này sau khi được kết hợp với thông tin từ các nguồn khác đã giúp Liên Xô tiến triển nhanh chóng trong quá trình phát triển bản sao thiết kế bom nguyên tử của Mỹ.
Khi trở về Anh vào năm 1946, Fuchs được tiến cử giữ một vị trí danh giá tại Cơ sở nghiên cứu Năng lượng nguyên tử Anh ở Harwell, Oxfordshire, với công việc phát triển năng lượng hạt nhân. Cơ sở này quan trọng và bí mật tới mức nó được mệnh danh là “thánh địa của những chốn linh thiêng”. An ninh tại đây cực kỳ chặt chẽ; MI5 đã tiến hành một cuộc điều tra về Fuchs, xem xét hồ sơ của ông, bao gồm cả các cáo buộc trước chiến tranh về hoạt động cộng sản, nhưng không tìm thấy điều gì có thể buộc tội. Do vậy, Fuchs vẫn tiếp tục hoạt động gián điệp cho Liên Xô cho đến khi bị phát hiện vào năm 1949.
Fuchs sẽ vẫn nằm ngoài “tầm ngắm” nếu Anh và Mỹ không phát được mật mã của Liên Xô. Từ năm 1943, Anh và Mỹ đã thực hiện một dự án có mật danh là VENONA để phá các mật mã của Liên Xô. Các chuyên gia phá mã của Mỹ đã giải mã được một số lượng lớn tin nhắn, trong đó bao gồm các báo cáo về các cuộc gặp của Fuchs với Gold.
Rõ ràng là có một điệp viên Liên Xô quan trọng trong Dự án Manhattan. Các cuộc điều tra của Mỹ và Anh tập trung vào việc xác định danh tính của cá nhân liên quan. Mặc dù lúc đầu không rõ Fuchs có phải là điệp viên được gọi là REST hay không, nhưng các nhà điều tra đã thu hẹp được nghi phạm xuống chỉ còn hai người – Klaus Fuchs và một nhà khoa học người Đức khác là Rudolf Peierls. Đến năm 1949 thì mọi chuyện đã rõ: Fuchs chính là gián điệp.
Tuy nhiên, MI5 không thể sử dụng tài liệu VENONA để kết tội Fuchs – do VENONA là một dự án tuyệt mật nên các tin nhắn chặn được không thể được tiết lộ tại tòa án. Từ tháng 7/1949, MI5 đã chặn bắt thư và cuộc gọi điện thoại của Fuchs nhưng không tìm thấy bất kỳ bằng chứng buộc tội nào. Họ quyết định sẽ gây áp lực lên Fuchs để buộc ông phải tự thú tội.
Fuchs buộc phải thú tội như thế nào
William “Jim” Skardon, một cựu sĩ quan cảnh sát đặc nhiệm, được chọn cho nhiệm vụ này. Cơ hội đến với Skardon khi bố của Fuchs nhận một công việc tại Đại học Leipzig ở Đông Đức do phe cộng sản quản lý. Đây là một vấn đề an ninh tiềm tàng đối với Fuchs, và ông đã thảo luận vấn đề này với chính quyền tại Harwell. Skardon đã tận dụng điều này như một cái cớ để sắp xếp một loạt cuộc gặp với Fuchs để thảo luận về cuộc sống cá nhân của nhà khoa học này.
Skardon dần dần chiếm được lòng tin của Fuchs trong khoảng thời gian vài tháng. Cuối cùng, Skardon đã “đối đầu” với Fuchs vào tháng 12/1949 với thông tin MI5 đã biết về sự tham gia của ông vào hoạt động gián điệp. Ban đầu, nhà khoa học này phủ nhận cáo buộc, nhưng một tháng sau, ông nói với Skardon rằng lương tâm đã thúc đẩy ông phải nói ra sự thật. Fuchs bị bắt vào tháng 2/1950.
Fuchs đã đưa ra một lời thú nhận dài dòng nhưng có phần phiến diện cho người thẩm vấn. Ông thừa nhận rằng ông đã làm gián điệp cho Liên Xô từ năm 1942 và đã cung cấp cho họ những bí mật quan trọng về dự án bom nguyên tử. Tuy nhiên, ông cũng đồng thời liên tục từ chối tiết lộ một số khía cạnh trong công việc gián điệp của mình. Sau một phiên tòa ngắn, Fuchs bị kết tội vi phạm Đạo luật Bí mật Chính thức và bị tuyên mức án tối đa cho tội gián điệp – 14 năm tù. Thẩm phán lập luận rằng tội của ông không thể bị coi là phản quốc (là tội tử hình), vì Liên Xô được coi là đồng minh vào thời điểm đó. Sau khi được thả sớm vào năm 1959, Fuchs chuyển đến sống ở Đông Đức và tiếp tục sự nghiệp khoa học tại đây cho tới khi qua đời năm 1988.■
Minh Thư dịch
(Theo MI5)
