Trong nhiều thập kỷ qua, Trung Đông là khu vực không bao giờ yên ổn, cho dù các nước hay các Tổng thống Mỹ có cố đến mấy. Hầu hết các Tổng thống Mỹ đều đưa ra sáng kiến này hay sáng kiến khác để lập lại hoà bình và ổn định ở khu vực này. Những sáng kiến này cũng chỉ đem lại cho khu vực những ngày tháng hoà bình ngắn ngủi với những giai đoạn căng thẳng hơn tiếp theo.
Đơn cử như Bill Clinton đã đưa được các bên của cuộc xung đột đến Trại David năm 2000. Sau ngày 11/9, George W. Bush tìm cách “chuyển đổi’ khu vực nhưng thất bại. Cuộc chiến tiếp theo đã mang theo sinh mạng hàng nghìn binh lính Mỹ và Iran trở nên mạnh bạo hơn. Tiếp sau đó, Barack Obama đã tích cực tận dụng cơ hội do cuộc cách mạng “mùa xuân Ả rập” để thúc đẩy hoà bình. Ông đã đàm phán và đạt được hiệp định hạt nhân năm 2015. Tuy nhiên, đảo chính đẫm máu xẩy ra ở Ai Cập, ISIS ngóc đầu dậy ở Iraq và các nhóm xung đột ở Syria. Gần đây hơn, trong nhiệm kỳ thứ nhất của mình, ông Trump đã rút khỏi Hiệp định hạt nhân với Iran, giết chết Qasem Soleimani, chỉ huy lực lượng Vệ binh cách mạng Iran với hy vọng sẽ giảm thiểu được mối đe doạ của Iran. Trên thực tế, khi ông Trump kết thúc nhiệm kỳ năm 2021, Iran đã mở rộng chương trình hạt nhân và sử dụng các nhóm kháng chiến người Ả-rập tấn công Mỹ và các nước láng giềng.
Từ khi lên làm Tổng thống nhiệm kỳ thứ hai, ông Trump đã có nhiều biện pháp với hy vọng là giảm căng thẳng ở khu vực. Ông đã cắt viện trợ cho khu vực và tỏ ý muốn “tiếp quản Dải Gaza”. Có những nhà quan sát nhận xét với hành động theo ý của mình, ông cũng khó thoát khỏi số phận của các Tổng thống tiền nhiệm.
Từ ngày 7/10/2023 khi Hamas mở cuộc đột kích vào lãnh thổ Israel và cuộc tấn công của Israel vào Gaza thì Dải Gaza đã trở thành thảm kịch. Ông Trump đã có những đóng góp nhất định để Hamas và Israel đi đến thoả thuận ngừng bắn và trao đổi con tin ngày 15/1/2025. Tuy còn có trục trặc nhất định, xung đột hai bên đã bước vào hồi kết. Israel đã ngưng các cuộc tấn công quân sự vào Dải Gaza và Hamas đã trao trả con tin cho Israel và người Palestine sống ở Gaza đã trở về nhà mình sinh sống.
Tuy nhiên thoả thuận giữa Israel và Hamas chỉ kéo dài đến tháng Tư, quá ngắn để có thể làm được gì) và thách thức với ông Trump là làm thế nào để kéo dài thoả thuận này hay ngăn chặn không cho chiến sự bùng phát trở lại. Đây là những bước đi ban đầu để tiến đến ổn định ở Dải Gaza và khu vực Bờ Tây. Ông Trump là người tạo lập ra một loạt hiệp định (còn gọi là Hiệp định Abraham) bình thường hoá quan hệ giữa nhiều nước Ả-rập với Israel: UAE, Bahrain ngày 15/9/2020; Sudan ngày 23/10/2020; Ma-rốc ngày 22/12/2020. Để có thể tiếp tục quá trình bình thường hoá quan hệ giữa các nước Ả-rập và Israel, xung đột ở Dải Gazza cần phải chấm dứt và Israel phải có những cam kết tiến đến công nhận nhà nước Palestine. Liệu Trump có đủ khả năng gây sức ép buộc Israel phải làm như vậy hay không là điều chúng ta chưa biết được. Nhiều nhà quan sát cho rằng cho đến nay ông Trump là người duy nhất có thể làm được việc này.
Tuy nhiên, hiện tại ông đang hứng chịu nhiều chỉ trích nhất là từ các nước Ả-rập, đặc biệt là Ai Cập, UAE, Ả-rập Xê-út, về đề xuất chuyển hơn hai triệu người Palestine ra khỏi Dải Gaza và Mỹ tiếp quản Gaza được ông thông báo ngày 4/2/2025 trong một cuộc họp báo chung ở Nhà trắng cùng với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu. Theo ông Trump, Gaza sẽ biến thành khu du lịch nghỉ dưỡng xanh. Nhiều nhà phân tích nghi ngờ rằng Gaza có thể trở thành chỗ đứng của Mỹ ở một khu vực đầy xung đột tiềm tàng này. Chí ít vùng đất này cũng sẽ thuộc “quyền sở hữu” của Mỹ, như ông đã phát biểu.
Đề xuất của ông Trump còn gặp phải sức kháng cự mạnh mẽ bên trong nước Mỹ. Để xoa dịu tiếng nói bất bình của dân chúng Mỹ về chi phí cho hành động như vậy, Trump đã tuyên bố sẽ không có lính Mỹ ở Dải Gaza và tiền thuế của người dân Mỹ sẽ không được sử dụng cho mục đích tái thiết. Ở bên ngoài, trở ngại chính là người Palestine, những người đã từng chiến đấu nhiều thập kỷ để được sống ở Dải Gaza, và người Ả-rập nhiều năm ủng hộ sự nghiệp giải phóng dân tộc của người Palestine. Ông Trump đã gây áp lực rất lớn đối với các nước láng giềng như Jordan và Ai Cập, tuy nhiên tất cả những cố gắng của ông không mang lại nhiều kết quả. Ngày 11/2, Ai Cập đã đưa ra một kế hoạch xây dựng lại Dải Gaza trong vòng 5 năm, chú trọng vào việc người Palestine phải ở lại khu vực này. Liên minh châu Âu và các nước vùng Vịnh đã lên tiếng ủng hộ đề xuất của Ai Cập. Tại Hội nghị thượng đỉnh Liên đoàn Ả Rập diễn ra ở Cairo vào ngày 4/3/2025, các lãnh đạo Ả Rập đã thông qua kế hoạch trị giá 53 tỷ USD của Ai Cập nhằm tái thiết Dải Gaza. Trái với đề xuất của Trump, kế hoạch này bao gồm việc xây dựng nhà ở, công viên, trung tâm cộng đồng, cảng thương mại, trung tâm công nghệ, khách sạn ven biển và sân bay. Ngoài ra, một ủy ban hành chính gồm các chuyên gia Palestine độc lập sẽ được thành lập để quản lý Gaza, dưới sự giám sát tạm thời của Chính quyền Palestine. Các nước châu Âu như Pháp, Đức, Ý và Anh cũng đã bày tỏ sự ủng hộ đối với kế hoạch này, nhấn mạnh rằng nó đưa ra con đường thực tế để tái thiết Gaza và hứa hẹn cải thiện nhanh chóng và bền vững điều kiện sống cho người Palestine.
Hơn nữa, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran hiện lại phối hợp lập trường với các nước Ả rập trong thời điểm chính quyền Mỹ cần các nước Ả rập và cả Thổ Nhĩ Kỳ cùng tham gia với mình vào nỗ lực chống Iran. Đây là những rào cản khó có thể vượt qua.
Ở thời điểm hiện tại, Mỹ cho rằng nguy cơ lớn nhất đối với mình là Iran: nhiều khả năng Iran sẽ sớm sản xuất được vũ khí hạt nhân và quan hệ gần gũi của Iran với Nga và Trung Quốc. Tuy vậy, chính quyền Trump cũng có những điểm thuận lợi; đó là nhóm kháng chiến được Iran ủng hộ như Hamas, Hezbollah, Houthis và đã bị thiệt hại nặng nề trong cuộc chiến với Israel, các cuộc đột kích của Israel vào Iran và sự xụp đổ của chế độ Al Assad ở Syria.
Ngày 4/2, ông Trump đã ký Bản ghi nhớ về an ninh quốc gia nêu rõ sẽ gây áp lực tối đa với Iran để Iran không thể sản xuất được vũ khí hạt nhân và ngăn không cho Iran có ảnh hưởng ra bên ngoài. Những biện pháp được đưa ra là ngăn không cho Iran xuất khẩu dầu một cách triệt để và trừng phạt kinh tế. Ông Trump còn đe doạ không những chỉ cô lập Iran mà nếu cần sẽ tấn công quân sự.
Nhiều nhà quan sát cho rằng từ trước đến nay Trump vẫn muốn có một giải pháp thông qua đàm phán để giải quyết căng thẳng giữa Mỹ và Iran. Họ còn cho rằng biện pháp gây áp lực của Trump không có mục đích thay đổi chế độ ở Iran mà là nhằm mục đích có được một thoả thuận mới toàn diện thay thế cho thoả thuận hạt nhân năm 2015. Trump cũng đã viết trong tài khoản Truth Social là ông muốn có “một thoả thuận hạt nhân hoà bình và có thể xác minh được cho phép Iran tăng trưởng và thịnh vượng hơn”. Thoả thuận Trump mong muốn sẽ bao gồm việc Iran chấm dứt chương trình hạt nhân và dừng cung cấp tài chính và vũ khí cho các nhóm kháng chiến người Ả-rập.
Để đạt được điều này, chính quyền Trump đã áp đặt lại lệnh trừng phạt kinh tế đối với Iran. Theo nhiều nguồn tin, chính quyền Mỹ có thể sẽ yêu cầu IAEA (Tổ chức năng lượng nguyên tử quốc tế) tiến hành thanh tra kỹ lưỡng hơn các cơ sở hạt nhân của Iran và đòi Iran có những hành động cụ thể và không trì hoãn cho thấy Iran đã từ bỏ chương trình vũ khí hạt nhân, có thể là phải cho phép IAEA thanh tra các cơ sở quân sự mà cho đến nay IAEA chưa được phép tiếp cận. Trong trường hợp Iran không chịu đi đến thoả thuận như vậy, Mỹ sẽ kêu goi Anh và Pháp, hai nước ký kết thoả thuận hạt nhân năm 2015 dùng cơ chế áp đặt lại những biện pháp trừng phạt như trước.
Thực ra, không có nước nào đã làm giầu uranium đến 60% như Iran mà lại không chuẩn bị sản xuất vũ khí hạt nhân và điều này làm cho việc Iran từ bỏ con đường đã chọn là rất khó. Cần thiết phải có những đe doạ quân sự và rất có thể cần cả hành động quân sự thực sự. Nhiều nhà phân tích cho rằng chỉ có Trump là người có khả năng làm được việc này.
Trong cuộc chiến chống Iran, Mỹ không chỉ có đối tác hiển nhiên là Israel mà còn có những nước Ả rập. Tuy nhiên, mỗi nước Ả rập lại có đánh giá khác nhau về độ tin cậy của Mỹ và do vậy thái độ của mỗi nước với Iran cũng khác. Một ví dụ cụ thể là hoà hoãn giữa Iran và Ả rập Xê út do Trung Quốc làm trung gian hoà giải tháng 3/2023 không thể hiện thay đổi cơ bản trong chính sách đối ngoại của nước này mà là cơ chế tự bảo vệ vào thời điểm Mỹ đang ở thế yếu. Do vậy, Ả rập Xê út và nhiều nước Ả rập khác sẽ điều chỉnh chính sách nếu họ thấy rằng Mỹ đã kiên quyết buộc Iran phải từ bỏ chương trình vũ khí hạt nhân và tìm cách phá các nhóm kháng chiến Ả rập được Iran hậu thuẫn. Một ví dụ cụ thể là ngay khi Iran tấn công Israel bằng tên lửa đạn đạo tháng 4/2024, các nước Ả rập đã giúp Israel và Mỹ ngăn chặn tên lửa đến đúng mục tiêu ở Israel.
Một trong những điểm nóng ở khu vực là Syria. Tuy đến nay, Syria đã có Tổng thống tạm quyền Ahmed al-Sharaa nhưng vẫn còn quá sớm để biết rằng Syria sẽ theo chiều hướng nào. Tuy vậy, nhiều nhà quan sát cho rằng mục tiêu của Mỹ vẫn không thay đổi. Đó là một chính phủ hơp pháp được dân ủng hộ không can thiệp vào Li Băng và có quan hệ hoà hiếu với các nước láng giềng, đặc biệt là Israel. Đến thời điểm hiện tại với chính quyền Trump, Syria vẫn còn nhiều ẩn số. Liệu Syria có tiếp tục cho phép Nga duy trì hai căn cứ hải quân ở Tartus và sân bay quân sự ở Khameimim không? Thái độ của Thổ Nhĩ Kỳ với chính phủ tạm quyền như thế nào? Chính phủ tạm quyền sẽ đối xử với Lực lượng dân quân dân chủ Syria do Mỹ hậu thuẫn? Liệu Syria có ngăn không cho Iran chuyển tiền và vũ khí cho Hezbollah qua nước mình hay không? Các nhà phân tích cho rằng chính quyền Trump sẽ phải chờ xem câu trả lời cho những câu hỏi này là gì để có cách đề cập vấn đề một cách dứt khoát.
Chính quyền Trump hiện vẫn đang duy trì khoảng 2.000 quân ở Syria để chống lại nhóm Nhà nước Hồi giáo (ISIS) và chắc chắn sẽ còn ở Syria cho đến khi tình hình trở nên rõ rằng hơn. Mỹ cũng sẽ vẫn tiếp tục hỗ trợ cho Lực lượng dân quân dân chủ Syria cho đến khi vai trò của lực lượng này trong chính phủ rõ ràng hơn (là lực lượng độc lập hay bán tự trị trong quân đội Syria) và tương lai của nhóm được bảo đảm.
Trong khi đó, ở phía bên kia thế giới V. Putin đã nói chuyện điện thoại với Tổng thống tạm quyền Syria ngày 12/2. Đây là cuộc nói chuyện đầu tiên giữa hai bên kể từ khi Al-Assad bị lật đổ tháng 12/2024. Phía Nga bày tỏ mong muốn tiếp tục duy trì hai căn cứ quân sự ở Syria. Hai căn cứ này, cùng 6 căn cứ mới thành lập cuối năm 2024 của Nga ở Libya, có tầm quan trọng đặc biệt đối với hoạt động quân sự của Nga ở vùng Địa Trung Hải và Bắc Phi.
Một nhân tố nữa chính quyền Trump phải tính đến là Thổ Nhĩ Kỳ. Sau khi Al- Assad sụp đổ, Thổ Nhĩ Kỳ đã trở thành tác nhân chủ chốt ở Syria. Một học giả phương Tây đã nói: “Thổ Nhĩ Kỳ là nước đóng góp quan trọng nhât về an ninh và chính trị cho Syria trong kỷ nguyên Sharaa. Thổ Nhĩ Kỳ đã mở cửa cho cuộc cách mạng 8/12 cho thấy không chỉ tiền bạc mà việc xây dựng hệ thống chính trị, quân sự và bộ máy hành chính sẽ có vai trò trong việc định hình tương lai của Syria. Thổ Nhĩ Kỳ là nước duy nhất có thể biến những điều này thành hiện thực”.
Gần đây nhất ngày 4/2/2025 Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan đã gặp Tổng thống tạm quyền Ahmed al-Sharaa ở Ankara. Là một nước lớn trong khu vực, Thổ Nhĩ Kỳ mong muốn mở rộng ảnh hưởng của mình bằng cách tham gia xây dựng lại Syria và hợp tác quân sự.
Theo nhiều nguồn tin báo chí, trong những tuần gần đây có nhiều tin tức cho rằng hai nước Thổ Nhĩ Kỳ và Syria đã thảo luận về một hiệp định hợp tác quân sự, mở rộng sự có mặt của quân đội Thổ Nhĩ Kỳ. Hiện tại quân Thổ Nhĩ Kỳ chỉ đóng ở vùng biên giới hai nước nhưng theo hiệp định mới Thổ Nhĩ Kỳ sẽ có hai sân bay quân sự ở vùng sa mạc. Hai bên cũng có thể đã thảo luận về việc quân đội Thổ Nhĩ Kỳ huấn luyện cho quân đội Syria.
Một hiệp định như vậy sẽ giúp Syria tránh được mối đe doạ hiện hữu là Israel tấn công. Đây cũng là mối đe doạ thật sự vì sau khi Al Assad bị phế truất, Thủ tướng Israel đã phát biểu rằng lực lượng quân sự của Israel sẽ tiếp tục ở lại vùng đệm bên trong Syria để ngăn không cho lực lượng Hayat Tảhir a-Sham (HTS) vào khu vực phía Nam thủ đô Damascus. Gần đây, ngày 14/3/2025, máy bay Israel đã tấn công thủ đô Damascus, vào một tòa nhà mà Israel cho rằng đó là tổng hành dinh của nhóm Thánh chiến Hồi giáo Palestine. Đây là lời cảnh báo với Tổng thống Al-Sharaa. Trên thực tế, Israel lo ngại về nguồn gốc của Tổng thống Al-Sharaa và muốn tiếp tục chiếm đóng Nam Syria.
Khi ông Trump lên làm Tổng thống, ông mong trở thành nhà kiến tạo hoà bình. Trong diễn văn nhậm chức ông tuyên bố rắng chính quyền của ông sẽ “đo thành công không chỉ bằng những trận đánh thắng mà bằng số cuộc chiến chúng ta đã kết thúc, và có lẽ bằng cả những cuộc chiến mà chúng ta không can dự”. Cũng trong ngày hôm đó, ông vui mừng vì hai bên Israel và Hamas đi đến thoả thuận ngừng bắn và trao đổi con tin với đóng góp của ông. Liệu ông có thể làm tốt hơn các Tổng thống Mỹ trước ông không? Hiện tại, không ai có câu trả lời dứt khoát cho câu hỏi này.
Để hiểu được ông Trump, có lẽ chúng ta cần đọc cuốn “Nghệ thuật đi đến thoả thuận” mà ông viết cùng một nhà báo của tờ Thời báo New York. Trong cuốn sách đó, ông Trump cho rằng chiến lược đàm phán của ông là phải nhằm mục tiêu cao trong giai đoạn đầu. Ông lập luận rằng người đàm phán sau đó có thể chấp nhận giải pháp không đạt mục tiêu cao ban đầu, nhưng vẫn có kết quả tốt hơn. Do vậy, chúng ta phải nhìn nhận những tuyên bố của ông về Trung Đông, đặc biệt là việc Mỹ “sở hữu” Dải Gaza, điều mà cả Israel và Hamas đều không mong muốn qua lăng kính đó. Vì ngay cả khi cuối cùng Mỹ không “sở hữu” được Dải Gaza, thì áp lực của Trump sẽ buộc Israel và các nước Ả rập cùng các bên liên quan hợp tác với nhau để tiến đến một nền hoà bình, điều mà từ trước đến nay không một Tổng thống Mỹ nào làm được. Nhiều nhà phân tích cho rằng hành động như vậy không chính thống, nhưng những gì ông Trump đã làm trong gần ba tháng qua cho thấy ông đã có nhiều thành công. Chúng ta mong rằng ở Trung Đông ông cũng sẽ thành công.
Tuy nhiên, Trung Đông nói chung và Dải Gaza nói riêng là mảnh đất lắm thầy nhiều ma. Khi các thế lực chính trị chưa tìm được tiếng nói chung, kể cả với Mỹ thì xung đột chủ quyền lãnh thổ ở nhiều quốc gia như Syria, Israel và vùng đất của người Palestine vẫn diễn ra và vẫn chứa đựng những yếu tố bùng phát mới. Tuy bị Israel tiêu hao nặng nề, các lực lượng kháng chiến Hồi giáo như Hamas, Hezbollah, Houthi vẫn có cơ hội phục hồi và tái lập các cuộc tấn công vũ trang vào Israel và đồng minh khác của Mỹ ở khu vực.
Vì vậy, vai trò sứ giả hoà bình của ông Donald Trump sẽ còn vấp phải nhiều trở ngại. Trung Đông sẽ vẫn là điểm nóng trên bàn cờ chính trị thế giới.■
Trần Hà
