Ở kỳ trước, Tạp chí Phương Đông đã có bài nói về chính sách đối ngoại của Mỹ dưới thời Tổng thống Trump nhìn từ góc độ đạo đức. Trong kỳ này, chúng tôi tiếp tục giới thiệu bài viết về cách thức triển khai và tính hiệu quả trong chính sách đối ngoại đó để bạn đọc tham khảo.
Với khẩu hiệu “Nước Mỹ trên hết” khi tranh cử cũng như khi bước vào Nhà Trắng trở thành Tổng thống thứ 45 của nước Mỹ, Tổng thống Trump đã triển khai chính sách đối ngoại của Mỹ dựa trên nền tảng xuất phát và phục vụ mục tiêu “Nước Mỹ trên hết” của mình. Theo Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo, chính sách đối ngoại của Mỹ dưới thời Tổng thống Trump là “chính sách ngoại giao cội nguồn”. Phát biểu tại Viện Claremont ngày 11/5 vừa qua, ông Pompeo dẫn lời cựu Tổng thống John Quincy Adams để lý giải cho thứ “chủ nghĩa hiện thực” trong chính sách ngoại giao dưới thời Trump, mà các chính quyền tiền nhiệm của George W. Bush và Barrack Obama không có. Năm 1821, ông Adams, khi ấy cũng là Ngoại trưởng, đã viết rằng Mỹ “không đi ra nước ngoài tìm quái vật để tiêu diệt. Mỹ là người bảo trợ cho tự do và độc lập của tất cả”.
Theo ông Pompeo, chính sách ngoại giao của Tổng thống Trump dựa trên truyền thống tốt đẹp này của thế hệ lập quốc Hoa Kỳ, nhấn mạnh “chủ nghĩa hiện thực, tự kiểm soát, và tôn trọng”. Pompeo cho rằng Tổng thống Trump “không có ý định dùng vũ lực để phổ biến mô hình Hoa Kỳ”. Thay vào đó, ông Trump muốn Hoa Kỳ trở thành một hình mẫu. Ông nói “Sự hấp dẫn khó cưỡng của mô hình Mỹ là thứ mà tôi cổ súy hằng ngày”. Và đây chính là mô hình ngoại giao mà chính quyền Trump cần. Chúng ta “không đi tìm quái vật để tiêu diệt”. Chúng ta cần làm mới mình ở trong nước, và lãnh đạo thông qua việc “làm gương”. Bài phát biểu của Ngoại trưởng Pompeo đã vạch rõ chính sách ngoại giao dựa trên chủ nghĩa hiện thực và cách tiếp cận “thận trọng” đối với lợi ích của Mỹ. Nó cho thấy Tổng thống Trump đã cố gắng hạn chế sự dàn trải sức mạnh ở nước ngoài một cách cẩn trọng. Ông nói: “Mỹ sẽ không còn phiêu lưu trong các cuộc chiến mù mờ về mục tiêu”. Tổng thống Trump đang xây dựng các liên minh dựa trên “nhân bản và lợi ích” nhằm phục vụ các lợi ích cơ bản của Mỹ, theo tư tưởng cội nguồn của cố Tổng thống lập quốc George Washington.
Tuy nhiên, chính quyền Trump gần đây dường như không hề theo sát những tiên đề trong chính sách đối ngoại như ông Pompeo đã nêu ra. Trên thực tế, đội ngũ Cố vấn An Ninh Quốc gia của Tổng thống Trump có vẻ như đang làm điều ngược lại. Theo sự trình bày của Ngoại trưởng Pompeo, người ta có thể cho rằng Mỹ đã hoàn thành các mục tiêu lớn về “thay đổi chế độ” và biến đổi xã hội. Ông Pompeo cho rằng đã đến lúc Mỹ kiểm soát những tiềm năng của mình và chuẩn bị cho thời kỳ cạnh tranh nước lớn chống lại Nga và Trung Quốc. Nhưng sự nhấn mạnh chủ nghĩa hiện thực và kiềm chế này lại không hề phản ánh chính sách đối ngoại của Tổng thống Trump. Ông Trump có thể không hề hay biết rằng kể từ khi John Bolton trở thành Cố vấn An ninh Quốc gia vào năm ngoái, chính quyền của ông đang dần trở lại với chính sách “thay đổi chế độ” và lần này mục tiêu “thay đổi chế độ” lại muốn thực hiện ở cả ba nơi: Venezuela, Syria và Iran.
Đối với Venezuela, chính quyền Mỹ đặt mục tiêu cho một kế hoạch một mất một còn – lật đổ Maduro mà không hề có một kế hoạch xác đáng nào ngoại trừ cấm vận và vài dòng Tweet của ông Trump. Cấm vận là công cụ hiệu quả nếu thực hiện các mục tiêu chính trị hạn chế, nhưng chưa bao giờ thành công trong việc “thay đổi chế độ”. Với mục tiêu đề ra ban đầu, mỗi ngày Maduro còn nắm quyền, Mỹ càng trở nên mất uy tín, đặc biệt khi so với Nga và Trung Quốc, những người ủng hộ Maduro. Tháng trước, ông Pompeo đe dọa can thiệp bằng quân đội nếu Maduro từ chối từ chức; còn Trump lại tỏ ra là không còn mặn mà với kế hoạch thay đổi chế độ ở Venezuela.
Về Syria, mục tiêu của Mỹ đang trở nên quá lớn và vô lý, nếu xét việc Mỹ đầu tư ít cho mục tiêu này trong khi ông Trump lại liên tục tỏ ý “rút lui toàn bộ” khỏi Syria. Các quan chức Mỹ gần đây xác nhận rằng mục đích của Mỹ ở Syria bao gồm loại bỏ “mọi lực lượng do Iran lãnh đạo” và hoàn thành một tiến trình chính trị không ồn ào nhằm buộc tội ông Assad. Cả hai mục tiêu đều khó đạt được trên thực tế, kể cả khi huy động một lực lượng quân đội lớn đến Syria – điều mà chính quyền Mỹ sẽ không làm. Do đó ông Trump đang làm lợi cho chính Trung Quốc và Nga.
Còn ở Iran, chính quyền Trump thậm chí không có được một đường hướng thống nhất. Ngoại trưởng Pompeo từng tuyên bố muốn Iran trở thành một “đất nước bình thường” và đưa ra 12 yêu cầu đối với Iran mà không một chuyên gia nào nghĩ rằng Iran có thể hoàn thành. Còn Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Bolton vào tháng trước cảnh báo lãnh tụ Khamenei, ngay sau cuộc kỉ niệm 40 năm Cách mạng Iran, rằng “ông ta sẽ không còn nhiều dịp kỷ niệm nữa để tận hưởng”. Trái lại, Tổng thống Trump lại ngỏ lời muốn thiết lập đường dây điện đàm với các lãnh đạo Iran và được cho là đã trao cho Iran một số điện thoại riêng của Nhà Trắng thông qua Thụy Sĩ. Chính sách cấm vận của Mỹ đối với Iran không nhận được ủng hộ từ các đồng minh. Dường như không có người chuyên đảm trách về Iran nên kết quả là một “đường dẫn” không rõ ràng để Iran ngồi vào bàn đàm phán; bởi vì không ai biết họ sẽ đàm phán về cái gì, kể cả người Iran. Khi không có triển vọng đàm phán, việc Mỹ nâng cao áp lực trở thành mục tiêu chính, dẫn tới các nỗ lực chống lại các áp lực đó từ Iran và thậm chí nguy cơ xung đột lại leo thang.
Tổng thống Trump không thích bị xem là yếu đuối, nhưng đó chính là điều mà chính sách ngoại giao của ông mang lại vào lúc này. Trong một cuộc trao đổi gần đây, cựu Ngoại trưởng Mỹ Geogre Shultz, một cựu Thủy quân Lục chiến 98 tuổi, nói: “Khi tôi được giao súng, nguyên tắc đầu tiên là không được chĩa súng vào ai nếu không sẵn sàng bắn”. Nguyên tắc này khi áp dụng vào chiến lược đối ngoại là không đề ra các mục tiêu quốc gia mà ta không có khả năng hoặc không muốn thực hiện. Chiến lược tốt đòi hỏi các nhà lãnh đạo phải biết chọn lựa các mục tiêu, gắn với nguồn lực sẵn có, và xây dựng ý tưởng nhằm huy động hiệu quả các nguồn lực đó. Xét theo những tiêu chí này, chính sách ngoại giao của Mỹ đến thời điểm này là “phi chiến lược”, khi nó liên tục đề ra các mục tiêu khó có thể đạt được. Kết quả là chiến thuật ngắn hạn phải thế chỗ cho chiến lược dài hạn.
Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ và chính giới có quan điểm cứng rắn trong Chính quyền Trump muốn thay đổi chế độ ở Venezuela, Syria và Iran để dựng lên một chế độ với những người lãnh đạo ở các nước này có quan điểm “thân thiện” với Mỹ hơn. Song, hy vọng vào một sự thay thế như vậy là rất khác so với việc đưa hy vọng đó trở thành chính sách quốc gia và hành động mù quáng để thực thi nó. Chính sách “thay đổi chế độ” là vô cùng tốn kém, kéo dài, và bất định. Nó hiếm khi hoàn thành mục tiêu đề ra, và nếu có, thì cũng phải trả giá rất đắt.
Người dân Mỹ dường như rất sáng suốt trong vấn đề này. Họ không theo chủ nghĩa biệt lập nhưng họ muốn các nhà lãnh đạo chính quyền Mỹ tập trung vào việc xây dựng đất nước và “can dự có kiểm soát” trên toàn cầu. Vì vậy, ông Trump ra tranh cử với lời hứa hạn chế can thiệp quốc tế. Và cũng chẳng có ứng cử viên Tổng thống nào lại nhấn mạnh “thay đổi chế độ” hay can thiệp quân sự ở nước ngoài, vì điều đó không phù hợp với nguyện vọng của nhân dân Mỹ và khả năng nguồn lực mà Mỹ phải huy động để thực hiện. Năm 1947, ông George Kennan – một chuyên gia của Mỹ về chính sách kìm chế Liên Xô đã viết: Để các chiến lược quốc tế thành công, chúng phải dựa trên “điểm gặp nhau giữa các chính sách đối nội và đối ngoại”. Sự thành và bại của một chiến lược quốc tế “dựa trên sức khỏe và khí lực của xã hội chúng ta”.
Ông Brett McGurk – Cố vấn đặc biệt cho Hội đồng An ninh Quốc gia Hoa Kỳ dưới thời Tổng thống Obama cho rằng: “Một chính sách đối ngoại dựa trên sự khiêm nhường và tự kiểm soát có thể sẽ hướng tới sự đồng thuận lưỡng đảng mới về vai trò của Mỹ trên trường quốc tế. Đây chính là điểm “tương giao” giữa chính sách đối nội và đối ngoại: một đường lối dựa trên xây dựng sức mạnh trong nước, cân bằng giữa phương tiện và mục tiêu, thận trọng khi dùng vũ lực, và thắt chặt quan hệ với các đồng minh cùng đối phó với Nga và Trung Quốc. Tổng thống Trump và các cộng sự luôn cho rằng mình là người bảo vệ của chính sách này, nhưng ông dường như đang mất kiểm soát đối với đội ngũ cố vấn an ninh quốc gia, còn những dòng Tweet ngẫu hứng của ông cùng với sự thiếu thảo luận hoặc quy trình chiến lược khiến cho một chính sách nhất quán trở nên xa vời. Kết quả là các đối thủ của Washington đang ngày một tự tin, còn các đồng minh thì bối rối, các liên minh chao đảo, và “sức khỏe và khí lực” của Mỹ thì suy giảm từng ngày”.
Ông Brett McGurk đánh giá rằng: “Chính sách ngoại giao của Tổng thống Trump đến lúc này là một sự hỗn loạn, không phải sự thận trọng và tự kiểm soát như Ngoại trưởng Pompeo nêu ra và được đông đảo người dân Mỹ yêu cầu”./.
