Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, tại thời điểm đầu năm học 2021-2022, cả nước có 17,9 triệu học sinh phổ thông, tăng 2,1%, so với năm học trước, bao gồm: 9,2 triệu học sinh tiểu học; 5,9 triệu học sinh trung học cơ sở và 2,8 triệu học sinh trung học phổ thông. Khai giảng năm học 2023-2024, cả nước có gần 23 triệu học sinh. Tương đương với số lượng học sinh sẽ là một số lượng lớn phụ huynh và gia đình các em với nhiều hoàn cảnh, đời sống khác nhau. Vì thế, mỗi một khoản đóng góp đầu năm học – nhất là các khoản “lạm thu” sẽ tác động lớn đến nhận thức, tình cảm, để lại ấn tượng lâu dài trong cuộc đời của các em…
Tôi có hai người con đều đã được học qua giáo dục phổ thông từ tiểu học đến trung học phổ thông tại Hà Nội. Con trai lớn bây giờ đã ngoài 30 tuổi làm việc ở nước ngoài, con gái thứ hai đang là sinh viên. Thỉnh thoảng trò chuyện, các con tôi ít kể về những kỷ niệm đẹp của chúng thời đi học ấy, mà thường nói về những ám ảnh bộ đồng phục học sinh. Các con tôi và bạn bè chúng thường nhớ lại chất vải bộ đồng phục hồi ấy do nhà trường chọn thường là cứng, thô ráp, mặc vào mùa đông còn đỡ chứ mùa hè thì tha hồ nóng bức. Các con tôi chỉ mong đi học về để cởi phăng thật nhanh bộ đồng phục loại này. Ở bậc tiểu học hay lên đến các cấp trung học đều bị mặc một đồng phục giống nhau như thế, chỉ khác mỗi tên trường may trên vai áo. Hồi ấy, chúng tôi là bậc bố mẹ, không dám nói với con rằng, có thể tiền bố mẹ nộp để may đồng phục nhưng phụ huynh không được quyền chọn vải, không được quyền chọn thợ may, chọn giá cả. Việc ấy là của nhà trường… Chúng tôi tuyệt nhiên cũng không muốn gieo vào tâm hồn non tơ cùa con mình điều chúng tôi nghĩ, rằng có thể là ai đó trong Ban đại diện cha mẹ học sinh (Ban phụ huynh), có thể ai đó trong lãnh đạo nhà trường đã “đấu thầu” may những bộ quần áo rẻ tiền, kém chất lượng như thế để xà xẻo, bớt xén tiền của các con, hoặc được hưởng tỷ lệ phần trăm nào đấy từ nhà may độc quyền, được chỉ định. Điều đó cũng chỉ là có thể, nhưng không ai dám khẳng định chắc chắn, chỉ ngấm ngầm chịu nạn và nỗi nghi hoặc càng ngày càng lớn dần theo từng lớp trưởng thành của các con. Bọn trẻ lớn lên, chúng nó tự nhận thức. Vậy là trên bước đường đời, ngoài những kỷ niệm đẹp lung linh của mái trường, tâm hồn của bọn trẻ như lứa các con tôi vẫn tiếp tục bị vẩn đục chuyện “tham nhũng vặt” của một vài cá nhân có quyền hành trong nhà trường. Sự vẩn đục ấy qua thời gian liệu có gột rửa được không?
Cho đến hiện nay, câu chuyện bộ đồng phục không những không giảm mà còn còn lan ra nhiều thứ “thu tự nguyện” khác trong nhà trường. Chủ yếu là ở thành phố. Nó tiếp tục gây bức xúc trong nhiều thế hệ học sinh. Người ta gọi nó bằng cái tên nghe nhẹ thênh là sự “lạm thu”. Và câu chuyện “lạm thu” luôn trở thành một vấn đề thời sự gây sự quan tâm đặc biệt của dư luận, nhất là những ngày mở đầu năm học mới. Năm nay cũng vậy. Đủ thấy câu chuyện “lạm thu” với những biến tướng tiêu cực của nó vẫn chưa được giải quyết triệt để. Vì sao vậy?
“Lạm thu” theo cách hiểu thông thường là “thu quá”, “thu sai” tiền của học sinh, phụ huynh. Loại thu tiền kiểu này, ta thường gọi một cách đẹp đẽ là “xã hội hoá giáo dục”. Khác với kinh phí thu theo quy định của Nhà nước buộc học sinh nào cũng phải nộp như học phí, mua sách giáo khoa, bảo hiểm y tế… thì thu xã hội hoá là tự nguyện, là theo thỏa thuận giữa phụ huynh và nhà trường. Đặc biệt là nhà trường không thể đứng ngoài kiểu thu này, nếu không muốn nói là nhân vật quan trọng nhất.
Xã hội hoá giáo dục là chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước nhằm huy động mọi nguồn lực của xã hội, cả nước ngoài nhằm đầu tư, giúp đỡ hiệu quả cho công tác giáo dục khi mà nguồn lực của đất nước tuy đã cố gắng hằng năm nhưng khó có thể đáp ứng đầy đủ. Không nói đâu xa, lấy ví dụ từ hai ngôi trường tôi từng được học từ cấp 2 và cấp 3 ở nông thôn, gần đây có một doanh nhân cũng từng học với tôi ở hai trường này đã quyết định hỗ trợ mấy tỷ đồng để đầu tư máy tính xây dựng phòng học chuẩn cho các em lớp chuyên, đầu tư cải tạo, sửa chữa cơ sở vật chất, xây mới các phòng học cho trường. Trong toàn quốc, hẳn những chuyện các doanh nhân, các nhà hảo tâm giúp đỡ cho các ngôi trường cả miền núi lẫn miền xuôi đều trở nên không hiếm.
Thế nhưng câu chuyện lạm thu thì hoàn toàn khác. Với mục đích hết sức trong sáng lúc đầu là thu thêm tiền để phục vụ nhu cầu của con em mình, mua thêm trang thiết bị học tập, nhưng dần dần việc thu tiền ấy biến tướng thành lạm thu gây bức xúc ngay trong học sinh và phụ huynh. Nào là thu tiền bảo hiểm tai nạn, tiền mua ghế chào cờ, tiền nước uống, tiền vệ sinh, tiền mua và chạy máy điều hòa, tiền trang phục học sinh, tiền tham quan, học kỹ năng sống, học các môn tăng cường, tiền quỹ hội, quỹ lớp, tiền quỹ hoạt động ban phụ huynh… Tất cả những loại tiền này bản chất là phải được tự nguyện, nhưng khi số đông đã đồng ý thì thiểu số dù nghèo mấy cũng phải cố cho con cái đỡ tủi thân. Nhiều gia đình phụ huynh bức xúc nhất là ở điểm này.
Theo chúng tôi, thu tiền tự nguyện vì mục đích hỗ trợ học sinh học tập, rèn luyện cũng nên được ủng hộ. Với suy nghĩ tất cả vì tương lai con em chúng ta nên các phụ huynh và học sinh dễ dàng tự nguyện đóng góp trong điều kiện kinh tế của mình. Vấn đề là ở chỗ sự tự nguyện đó dần dần bị khai thác triệt để, số tiền và các khoản đóng góp bị lạm dụng, thu cao, thu nhiều đã gây bất bình trong giới phụ huynh. Nhiều phụ huynh với tinh thần “vì con em của mình” nên vui vẻ đóng góp nhưng cũng có không ít phụ huynh phản đối, không đồng tình nhất là thu quỹ ban đại diện lớp. Phụ huynh cho rằng đã đóng góp quỹ ban đại diện trường để chi cho hoạt động chung rồi thì không cần thiết phải thu quỹ lớp riêng nữa vì khi cần nhà trường dùng quỹ của trường để chi, việc đóng thêm quỹ lớp này sẽ làm tăng số tiền phải đóng góp của phụ huynh là không hợp lý. Ví dụ như mới đây dư luận đã biết qua báo chí, rằng Sở Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) tỉnh Hải Dương qua kiểm tra dấu hiệu lạm thu cho thấy tại một Trường THPT thuộc tỉnh thống kê 22 khoản thu có đến 15 khoản thu không đúng hoặc cao hơn so với quy định của Bộ GD&ĐT hoặc do HĐND tỉnh Hải Dương ban hành. Nhiều trường tiểu học, trung học ở Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội… tập thể phụ huynh yêu cầu Ban Giám hiệu nhà trường và thanh tra giáo dục của huyện giải trình về các khoản thu của học sinh ngoài quy định, trong đó trường Văn Luông, huyện Tân Sơn, Phú Thọ đã làm rõ gần 91 triệu thu không đúng và nhiều mục chi không có hóa đơn. Số tiền trên đã nộp vào kho bạc Nhà nước.
Bộ Giáo dục và Đào tạo, thậm chí cả Chính phủ cũng chỉ đạo ráo riết chấn chỉnh, khắc phục việc lạm thu trong toàn quốc. Tuy nhiên do lạm thu có liên quan đến lợi ích, tiêu cực của một số cá nhân có vị trí nên việc đấu tranh xoá bỏ nó cũng không thể một sớm một chiều.
Cần nhận thức rằng, việc lạm thu trong nhà trường hiện nay cần phải gọi đúng tên là hiện tượng tiêu cực. Nó làm hoen ố môi trường giáo dục, tác động tiêu cực đến công tác dạy và học, cũng như giáo dục đạo đức, nhân cách đối với học sinh. Nếu không đấu tranh giải quyết triệt để hiện tượng tiêu cực này, nó sẽ lây lan, mọc rễ trong giáo dục thì càng ngày càng nguy hiểm đối với sự nghiệp đào tạo của chúng ta. Bởi vì, bản chất của giáo dục, đào tạo nói chung là nêu gương của người thầy. Thầy cô giáo, nhất là Hiệu trưởng, Ban Giám hiệu mà có những biểu hiện, hành động tiêu cực, tham nhũng vặt, không còn nêu gương với động nghiệp và học sinh thì ảnh hưởng xấu, gây tác vô cùng lớn.
Theo suy nghĩ của chúng tôi, muốn chống được “lạm thu”, có hai “nhân vật” phải để mắt đầu tiên là Hiệu trưởng và Trưởng ban phụ huynh. Giải pháp gì cũng chỉ xoay quanh hai nhân vật quan trọng này.
Đối với Hiệu trưởng nhà trường, nếu có yêu cầu “thu tự nguyện” hay thu “xã hội hóa” trước hết phải xin ý kiến cấp trên quản lý trực tiếp là UBND, Phòng hoặc Sở GD&ĐT ngay từ đầu năm; những mục gì, khoản gì, mức thu sau khi được cấp trên đồng ý mới được họp với phụ huynh nhà trường để triển khai. Nguyên tắc thứ hai, là phải minh bạch các khoản thu chi, nhất là trước các phụ huynh. Những khoàn thu chi lớn như may đồng phục học sinh, Hiệu trưởng có thể giao cho Ban phụ huynh hoặc cùng phối hợp tổ chức mua sắm, may đo công khai, đảm bảo chất lượng và thẩm mỹ, tránh hiện tượng tiêu cực. Không nên giao cho giáo viên chủ nhiệm dùng uy quyền để vận động phụ huynh “thu tự nguyện”, dễ gây phản cảm, phản giáo dục đối với các em học sinh. Nhiều thầy cô giáo dạy trung học phổ thông cũng cho chúng tôi biết, các thầy cô chủ nhiệm sợ nhất là việc phải vận động phụ huynh thu các khoản kinh phí tự nguyện. Không làm thì sợ Hiệu trưởng, làm thì xấu hổ với phụ huynh, học sinh.
Riêng đối với Ban phụ huynh, mọi thu chi phải tham khảo xin ý kiến Hiệu trưởng, bởi Hiệu trưởng mới là người chịu trách nhiệm chính mọi hoạt động của nhà trường. Thậm chí, nếu Ban phụ huynh thu sai, “lạm thu” trách nhiệm vẫn thuộc về Hiệu trưởng. Cái gì hợp lý phục vụ nhu cầu học tập của các em mới được huy động thu từ phụ huynh, mức thu phải hợp lý, mọi khoản thu chi phải minh bạch và được sự đồng thuận của tất cả phụ huynh. Những trường hợp gia đình nào khó khăn quá thì Ban phụ huynh có thể vận động tài trợ, không áp đặt, cào bằng, dễ gây tổn thương đối với các em học sinh của những gia đình đặc biệt khó khăn này. Bộ GD&ĐT đã ban hành Điều lệ Ban đại diện cha mẹ học sinh (ban hành theo Thông số 55/TT/2011-BGDĐT) quy định rõ: Ban đại diện cha mẹ học sinh không được quyên góp của người học hoặc gia đình người học các khoản ủng hộ không theo nguyên tắc tự nguyện và các khoản ủng hộ không phục vụ trực tiếp cho hoạt động của Ban đại diện cha mẹ học sinh, bảo vệ cơ sở vật chất của nhà trường, bảo đảm an ninh nhà trường, trông coi phương tiện tham gia giao thông của học sinh, vệ sinh lớp học, vệ sinh trường, khen thưởng cán bộ quản lý, giáo viên và nhân viên nhà trường, hỗ trợ công tác quản lý…
“Lạm thu” với những biến tấu tiêu cực của nó dường như ai cũng có thể nhìn thấy là kéo dài trong nhiều năm. Nhưng tại sao ít thấy được phát hiện và xử lý nghiêm túc để làm gương. Muốn giải quyết hiệu quả, triệt để, về chiến lược, chúng ta hi vọng đất nước sẽ phát triển với tốc độ nhanh, đầu tư cho giáo dục tăng cao hơn, hiệu quả cao hơn, tiến tới miễn học phí đối với học sinh như Hải Phòng, Đà Nẵng, Bà Rịa –Vũng Tàu và một số địa phương khác đã miễn giảm một phần học phí cho học sinh. Trước mắt, trong thời gian tới cần phải tăng cường khâu thanh tra, kiểm tra, phát hiện sai phạm nhằm chấn chỉnh và xử lý kịp thời các hiện tượng “lạm thu”, góp phần đẩy lùi và triệt tiêu tiêu cực. Ngoài yêu cầu các trường thực hiện nghiêm túc quy định của Bộ GD&ĐT, của UBND tỉnh, cấp trên quản lý, cần yêu cầu Ban Giám hiệu nhà trường, Ban phụ huynh học sinh phải có sổ sách thu chi rõ ràng, minh bạch để phục vụ kiển tra khi có yêu cầu. Nơi nào, để “lạm thu” xẩy ra, cần xem xét trách nhiệm của cả cấp trên của các trường mới đảm bảo chặt chẽ và nghiêm túc.
Môi trường giáo dục là thánh đường của giáo dục đạo đức và nhân cách cho thế hệ tương lai của nước nhà. Chúng ta hi vọng cùng với sự phát triển, đi lên của đất nước những chuyện lạm thu đầu năm học sẽ được khắc phục và sẽ biến mất khỏi môi trường nhân văn của xã hội chúng ta – xứng danh một dân tộc có truyền thống hiếu học và văn hiến.■
Thái Hồng
