Dự án xây dựng Kênh đào Funan Techo (Kênh đào Phù Nam) được đưa ra tại phiên họp Quốc hội Campuchia lần thứ 6 vào ngày 19/05/2023. Sau đó, ngày 07/06/2023, Chính phủ Campuchia đã ra quyết định thành lập Uỷ ban liên bộ để triển khai dự án này. Từ khi được công bố, Dự án nhận được sự quan tâm rộng rãi trong giới chuyên gia về sông Mekong nói chung và Đồng bằng sông Cửu Long ở Việt Nam nói riêng. Nhất là, quan ngại về những tác động gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường, sinh thái của cả Việt Nam và Campuchia.
1. Kênh đào Funan Techo – Viễn cảnh về dự án trọng điểm phát triển kinh tế của Campuchia
Theo giới nghiên cứu quốc tế, Công ty quốc doanh China Communication Construction của Trung Quốc đã được cho phép thực hiện nghiên cứu khả thi dự án xây dựng Kênh đào Funan Techo từ năm 2021 và được Quốc hội Campuchia quyết định vào tháng 5/2023. Để hiện thực hóa Nghị quyết của Quốc hội và triển khai Quyết định của Chính phủ Campuchia, ngày 11/10/2023, tại Phnompenh, Ủy ban liên Bộ Campuchia do Phó Thủ tướng Sun Chanthol đứng đầu đã thảo luận với đại diện Tổng công ty cầu đường Trung Quốc (CRBC) về dự thảo khung xây dựng kênh đào ra biển có tên gọi Kênh Funan Techo. Ngày 25/10/2023, Thủ tướng Campuchia – Hun Manet cho biết, ông coi Kênh đào Funan Techo là điểm kết nối quan trọng giữa biển và hệ thống giao thông đường thủy nội địa. Khi dự án hoàn thành, kênh đào sẽ góp phần tăng cường hoạt động vận chuyển hàng hóa từ các tỉnh dọc Biển Hồ Tonle Sap ra biển hiệu quả hơn. Ngoài ra, dòng chảy của sông Mekong ra biển sẽ nhanh hơn, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của các cộng đồng dọc sông. Theo kế hoạch, việc xây dựng diễn ra chỉ trong vòng 4 năm. Kênh nhân tạo này sẽ nối Prek Takeo với Prek Ta Ek và Prek Ta Hing của hệ thống sông Hậu và vào tỉnh Kep. Sau khi hoàn thành, con kênh sẽ đi qua Kandal, Takeo và Kampot. Kênh có chiều dài 180km, rộng 100m ở thượng nguồn, 80m ở hạ lưu, với độ sâu 5.4m. Có hai làn vận chuyển cho phép các tàu thuyền có thể di chuyển an toàn theo hướng ngược nhau cùng lúc. Nếu thành công sẽ giảm được chi phí vận chuyển hàng hóa từ cảng nước sâu về Thủ đô Phnompenh và ngược lại. Theo truyền thông quốc tế, Công ty nhà nước “China Communication Construction” của Trung Quốc đã tiến hành nghiên cứu khả thi dự án từ năm 2021. Công trình này sẽ được tài trợ bởi Sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI) của Trung Quốc với số vốn lên đến 1,7 tỷ USD. Dự án nêu trên, Campuchia có tham vọng thay đổi lớn cho ngành hậu cần vận tải, với kỳ vọng nhiều hàng hoá sẽ trực tiếp đến Campuchia bằng cảng biển ở Sihanoukville hoặc Kambot rồi chuyển tải đến các tỉnh trên hành lang vận chuyển của kênh đào này từ Kambot đến Phnompenh. Theo tài liệu của Ủy ban sông Mekong quốc gia Campuchia (CB) gửi Ủy hội sông Mekong (MRC): “Mục tiêu chính của dự án phục hồi giao thông đường thủy này là kết nối lại các tuyến đường thủy nội địa mang tính lịch sử và tự nhiên cho giao thông của cộng đồng địa phương ở Campuchia”.
Bên cạnh đó, về công năng quân sự của Kênh, một số chuyên gia cho rằng, cần được xem xét theo khía cạnh Kênh đào Funan Techo có thể có chức năng lưỡng dụng. Tức là vừa được dùng cho dân sự phát triển kinh tế – xã hội, vừa được sử dụng cho hoạt động quân sự. Tính “lưỡng dụng” được cho là yêu cầu mang tính phổ biến của Trung Quốc ở rất nhiều lĩnh vực, từ sản phẩm thông thường đến công nghệ cao cũng như đối với các hải cảng mà Trung Quốc đang sở hữu ở nhiều nơi trên thế giới. Nhiều chuyên gia quân sự đặt ra khả năng khi các cửa cống trên Kênh đào Funan Techo đóng lại có thể tạo độ sâu cần thiết, đủ để cho tàu quân sự đi từ Vịnh Thái Lan, hay từ căn cứ Ream, vào sâu trong nội địa Campuchia và tiến đến gần về phía biên giới nước này. Và như vậy, Kênh đào Funan Techo không chỉ đơn thuần là một dự án phát triển kinh tế – xã hội mà còn có giá trị lớn về quân sự và tác động mạnh đến tình hình quốc phòng, an ninh của cả khu vực.
2. Ảnh hưởng của dự án Kênh đào Funan Techo đến sự phát triển kinh tế, môi trường sinh thái vùng hạ lưu sông Mekong
Mặc dù mới ở giai đoạn đầu, nhưng những tác động ảnh hưởng và hệ lụy của Dự án là điều có thể dự báo. Các nhà bình luận quốc tế cho rằng, Dự án Kênh đào Funan Techo sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến vùng hạ lưu sông Mekong trên những phương diện chính sau:
Đe dọa quy hoạch các cảng trung chuyển quốc tế phía Nam Việt Nam
Giới phân tích nhận định, khi Kênh đào Funan Techo được đưa vào sử dụng, các tuyến hàng quá cảnh qua các cảng thuộc khu vực Bà Rịa Vũng Tàu và Thành phố Hồ Chí Minh đi Phnompenh sẽ chịu ảnh hưởng tiêu cực đầu tiên. Điều này chắc chắn đe doạ trực tiếp đến việc quy hoạch các cảng phía Nam Việt Nam thành các cảng trung chuyển quốc tế. Hàng hoá hiện tại về Việt Nam rồi chuyển tải qua Campuchia sẽ giảm đi đáng kể, mà chủ yếu sẽ đi theo đường biển, trực tiếp về Cảng Kambot hoặc Sihanoukville để chuyển tải về Phnompenh và các tỉnh trong nội địa Campuchia. Ở chiều ngược lại, hàng hóa từ nội địa Campuchia cũng theo đường nội địa đi thẳng ra các cảng biển của nước này để đi ra thị trường quốc tế. Phương án trên được cho là sẽ giúp Campuchia không những tiết kiệm lớn về chi phí, mà còn tạo thêm nhiều công ăn việc làm cho người dân và doanh nghiệp của họ. Không những vậy, việc làm vốn đang ở phía Việt Nam sẽ chuyển về Campuchia và các phương tiện vận tải hàng hóa tuyến từ các cảng Việt Nam quá cảnh qua Phnompenh cũng sẽ không còn nhiều việc để làm, các cảng trung chuyển của Việt Nam sẽ trở nên “hoang vắng”. Nếu không tính toán một cách cẩn thận, việc đầu tư vào hệ thống cảng biển trung chuyển từ Việt Nam sang Campuchia sẽ không hiệu quả và gây thất thoát, lãng phí lớn các nguồn lực. Thậm chí, không tránh khỏi hiện tượng thoái lui đầu tư hay khung cảnh đổ vỡ của các nhà đầu tư trên tuyến vận chuyển này.
Theo truyền thông Campuchia, tiềm năng của các cảng khu vực Phnompenh còn rất lớn, trong khi, họ đang bị tắc ở con đường từ biển vào phải qua các tuyến luồng sông Tiền và sông Hậu ở phía Việt Nam. Trong khi đó, tuyến luồng này chưa phải là những ưu tiên cho sự phát triển của hệ thống các cảng, tuyến luồng của phía Việt Nam. Tờ Khmertimes đăng tải, Kênh đào Funan Techo được Chính phủ Campuchia phê duyệt, sẽ là tuyến đường thủy ven biển đầu tiên ở Vương quốc Campuchia – dự án cơ sở hạ tầng quy mô lớn mới nhất nhằm biến quốc gia Đông Nam Á này thành một trung tâm kinh tế và hậu cần mới trong khu vực.
Đồng bằng sông Cửu Long “đói lũ”, cát và phù sa không về gây sạt lở nghiêm trọng
Nước và phù sa lâu nay vốn theo dòng Mekong làm trù phú cho vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long cũng sẽ không còn nữa. Bởi theo tính toán, thì Kênh đào này sẽ lấy đi hàng trăm triệu m3 nước hàng năm từ sông Mekong để chảy ra biển. Vào những năm 1992, một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng, Kênh đào Kong Chi Mun đã lấy đi khoảng 300m3/giây trong tổng số lưu lượng nước 1600m3/giây vào mùa khô của Đồng bằng sông Cửu Long.
Một dự án khác có tên là Kok In Nan cũng đã gián tiếp lấy đi hàng triệu m3 nước từ hai phụ lưu lớn của sông Mekong là sông Kok và sông Ing ở vùng Chiang Ray thuộc bắc Thái Lan. Hệ thống 14 đập thuỷ điện bậc thềm khổng lồ của Trung Quốc cùng với các công trình thủy điện của Lào và hai công trình đã xây dựng là Kong Chi Mun và Kok In Nan đã và đang gây ra rất nhiều tác động tiêu cực làm cho đồng bằng sông Cửu Long ngày một “đói lũ” trầm trọng trong những năm gần đây. Lượng cát và phù sa bồi đắp từ sông Mekong hiện rất thấp, trong khi cát và phù sa rời khỏi đồng bằng đổ ra Biển Đông và hoạt động khai thác phục vụ xây dựng lại ở mức cao, dẫn đến sụt lún, gây biến dạng dòng sông và để lại nhiều hệ lụy nghiêm trọng.
Theo các chuyên gia, lượng nước chuyển từ 2 phân lưu vào Kênh đào Funan Techo sẽ khiến một lượng nước đáng kể không còn chảy xuống Đồng bằng sông Cửu Long. Mức lũ của vùng Đồng bằng sông Cửu Long hiện tại chỉ bằng khoảng một nửa so với mức trung bình của những năm trước. Bởi lượng nước của sông Mekong chảy vào Đồng bằng sông Cửu Long không chỉ bị các các đập thủy điện giữ lại mà còn tiếp tục bị trực tiếp lấy đi bởi các con kênh đào như Kong Chi Mun, Kok Ing Nan hay Funan Techo trong tương lai.
Xâm nhập mặn ngày càng sâu ảnh hưởng nghiêm trọng đến kế sinh nhai của hàng chục triệu người và dẫn đến nguy cơ gây thảm họa sinh thái
Khi Kênh Funan Techo hình thành, sẽ làm cho dòng chảy của sông Mekong thay đổi đáng kể. Do nước sẽ chảy theo kênh đào đổ thẳng ra biển mà không còn đưa cả về phía Đồng bằng sông Cửu Long. Khi đó, cùng với hiệu ứng biến đổi khí hậu, tình trạng xâm nhập mặn sẽ diễn ra sâu hơn, dài hơn và với tính chất ngày càng dữ dội hơn. Tình trạng thiếu nước ngọt phục vụ đời sống sinh hoạt và sản xuất là một trong những thiệt hại to lớn nhất. Nước nhiễm mặn không thể sử dụng để phục vụ cho các mục đích sinh hoạt do nước muối cho tính ăn mòn cao, gây hư hại hệ thống dẫn, chứa nước… Thiếu hụt nước ngọt, nông dân không thể tươi tiêu các loại cây ăn quả, cây hoa màu, lương thực… dẫn đến hệ quả việc sản xuất nông nghiệp bị trì trệ. Nguy hại hơn, đất nhiễm mặn gây ra tác động tiêu cực đến quá trình sinh trưởng và phát triển của cây trồng, thậm chí gây chết hàng loạt. Việc nuôi trồng các loại thủy sản cũng bị thiệt hại nặng nề bởi hiện tượng xâm nhập mặn.
Những vấn đề này sẽ sớm dẫn đến một thảm họa về sinh thái khi Việt Nam là quốc gia ở vị trí cuối cùng ở hạ nguồn của dòng sông Mekong. Môi trường sinh thái, sự đa dạng về sinh học tiếp tục bị đe dọa nghiêm trọng. Kế mưu sinh của hàng chục triệu người dân ở Đồng bằng sông Cửu Long bị biến dạng ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển bền vững của toàn vùng.
3. Khuyến cáo đáng chú ý của chuyên gia xung quanh Dự án
Giới thạo tin quốc tế cho rằng, tuyến Kênh Funan Techo sẽ là kết nối cuối cùng phía Nam Đông Dương thuộc Sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI) của Trung Quốc, cho phép Trung Quốc có thể vận chuyển qua lại hàng hoá từ các cảng phía nam Campuchia đi qua Lào về phía Trung Quốc. Theo giới bình luận quốc tế, yếu tố địa chiến lược xung quanh biên giới Campuchia đang khá nhạy cảm cả về phương diện kinh tế lẫn chính trị. Theo quy định “Thủ tục thông báo, tham vấn trước và thỏa hiệp” (PNPCA) của Ủy hội sông Mekong (MRC) và Hiệp định Mekong 1995, Campuchia có trách nhiệm cung cấp báo cáo khảo sát kỹ thuật (TRR), đánh giá tác động môi trường xuyên biên giới (EIA) đối với Kênh đào Funan Techo. Nhận định tiêu cực về những tác động của Dự án, Tiến sỹ Brian Eyler – chuyên gia về Tiểu vùng sông Mekong ở Trung tâm Stimson cảnh báo, Kênh Funan Techo có thể là cái đinh cuối cùng đóng trên nắp quan tài Đồng bằng sông Cửu Long. Trung Quốc đã đem quan tài này để Campuchia và Việt Nam xô đẩy nhau ngã vào.
Theo phân tích của Kỹ sư Phạm Phan Long, Chủ tịch Viet Ecology Foundation, một tổ chức phi Chính phủ ở Mỹ, đây là một bước đi chiến lược của Trung Quốc nhằm vào hạ lưu sông Mekong. Việt Nam và Campuchia cần hợp tác thay vì chia rẽ nhau, để bảo vệ môi trường sống cho chính mình. Trên một khía cạnh khác, Việt Nam có thể phản đối dự án này, nhưng có lẽ cả hai sẽ cùng đạt được lợi ích chung nếu Việt Nam thỏa hiệp được với Campuchia để cả 2 cùng nhau bảo vệ Biển Hồ và Đồng bằng sông Cửu Long, dựa vào các thủ tục và quy định của MRC. Với dự án Kênh Funan Techo, Việt Nam và Campuchia cần tìm cách hợp tác và tránh gây tranh chấp. Hai nước không nên để cho bên thứ ba khai thác cơ hội biến Funan Techo thành biểu tượng xung đột giữa hai dân tộc. Campuchia và Việt Nam đều phải nhận thấy âm mưu của bên thứ ba và nhảy ra khỏi “cỗ quan tài” bằng một liên minh chiến lược toàn diện, bảo vệ quyền lợi cho sự phát triển bền vững ở một lưu vực chung của cả hai nước Việt Nam – Campuchia.
Theo Tiến sỹ Samuel De Xun Chua thuộc Khoa Địa lý, Đại học quốc gia Singapore, Việt Nam nên hợp tác và thương lượng với Campuchia để bảo vệ lợi ích của mình và giảm thiểu những nguy hại tiềm tàng mà dự án này có thể gây ra. Việt Nam có khá nhiều phương cách ràng buộc Campuchia tuân theo các thủ tục của MRC để kiểm soát Kênh Funan Techo. Giới hạn trọng tải tàu thuyền trên Kênh Funan Techo theo đúng công bố của Campuchia là 1.000 DWT. Campuchia có 2 thương cảng có khả năng cho tàu 2.000 DWT và 5.000 DWT ra vào nên Campuchia sẽ vẫn cần vận chuyển tàu bằng sông Tiền và có thể cả sông Hậu, trừ khi Kênh Funan Techo được đào không đúng như những gì công bố. Với Kênh Funan Techo, Việt Nam có thể đặt Campuchia trước trách nhiệm bảo vệ lưu vực, đúng theo 5 Thủ tục và Hướng dẫn MRC đã thông qua, đặc biệt nhất là cho dòng chính với “Quy trình duy trì dòng chảy trên dòng chính”.
Nằm ở hạ lưu dòng Mekong, những tác động tiêu cực xảy ra với kinh tế và môi trường sinh thái Việt Nam khi Kênh đào Funan Techo hình thành và đưa vào sử dụng là điều không tránh khỏi. Giới chuyên gia khuyến cáo, để hạn chế những hệ lụy tiêu cực mà Dự án mang lại, các cơ quan chức năng cần có chính sách phát triển nông nghiệp hợp lý hơn phù hợp với sự xâm nhập mặn và sụt lún, thiếu nước và phù sa của Đồng bằng sông Cửu long. Vấn đề này được dự báo sẽ tiếp tục nghiêm trọng hơn trong những năm tới. Đồng thời, cần nghiên cứu, xây dựng “kho” dự trữ nước để cân đối khi lượng nước từ sông Mekong đổ về ngày càng ít đi. Bên cạnh đó, cần điều tra ngay để có những phương án giảm thiểu tác động tiêu cực của lượng hàng hoá quá cảnh đi Campuchia sẽ giảm đi trong thời gian 4 năm tới. Đồng thời, cần quy hoạch lại các cảng biển phía Nam, cũng như các dự án đầu tư về phương tiện vận tải và các giải pháp cho sự phát triển bền vững kinh tế-xã hội ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long trong tình hình mới.■
Nguyễn Đình Thiện
Hoàng Thanh Minh
