Yoichi Funabashi[1] – Japan Times 9/9/2019
[1] Yoichi Funabashi là chủ tịch của tổ chức Sáng kiến Châu Á Thái Bình Dương và là cựu tổng biên tập báo Asahi Shimbun.
Trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 6, tốc độ tăng trưởng thực tế của nền kinh tế Trung Quốc chỉ là 6,2% – chậm nhất trong 27 năm. Trong khi đó, một nhóm nghiên cứu của Đại học Chicago tiết lộ rằng mức tăng doanh thu thuế từ năm 2010 đến 2016 thấp hơn 1,8 điểm phần trăm so với tốc độ tăng trưởng thực tế chính thức. Điều này cho thấy rằng tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc có thể đã chậm lại còn khoảng 4%.
Tổng thống Mỹ Donald Trump đã ngay lập tức phản hồi thông báo của Trung Quốc về tốc độ tăng trưởng chậm lại. Ông viết trên Twitter: “Thuế quan của Hoa Kỳ đang có ảnh hưởng lớn đến các công ty muốn rời bỏ Trung Quốc để chuyển sang các nước phi thuế quan.” Trump đã xác định nền tảng kinh tế vĩ mô của Trung Quốc là một điểm yếu, và đã tấn công vào đó.
Nhiều quốc gia đã bắt đầu lén lút khám phá những điểm yếu tiềm tàng của Trung Quốc – gót chân Achilles của nó. Mới tháng Tư này, một nhóm đại diện cho các cơ quan tình báo của một đồng minh Hoa Kỳ đã đến thăm cơ quan nghiên cứu của tôi, Sáng kiến Châu Á Thái Bình Dương, để lấy một danh sách các điểm yếu của Trung Quốc và đưa ra một số câu hỏi liên quan trước khi ra về. Trong chuyến thăm Washington cũng trong tháng đó, tôi đã nói chuyện với một quan chức Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ cũng đang nghiên cứu chủ đề đó.
Một số vấn đề tiềm ẩn đã được đề cập đến trong các cuộc trò chuyện này: nợ nần của khu vực tư nhân đang gia tăng, sự yếu kém của các doanh nghiệp nhà nước, nợ xấu liên quan đến sáng kiến Vành đai và Con đường, “Thế lưỡng nan Malacca”, nút thắt cổ chai trong chuỗi cung ứng toàn cầu cho chất bán dẫn và các sản phẩm khác, sự chênh lệch ngày càng tăng về của cải và cơ hội, sự tham nhũng của Đảng viên, hủy hoại môi trường, và các cuộc nổi dậy của người dân tộc thiểu số và các hành động khủng bố liên quan.
Tuy nhiên, khi chúng tôi nói chuyện, ngày càng rõ ràng rằng điểm yếu lâu dài và cơ bản nhất của Trung Quốc có thể được tóm tắt trong một từ duy nhất: nước. Trung Quốc không đảm bảo đủ số lượng và chất lượng nước cho công dân của mình, dẫn đến tình trạng “khan hiếm tuyệt đối” tài nguyên nước.
Liên Hợp Quốc xác định ba mức độ “căng thẳng về nước”, bắt đầu khi nguồn cung cấp nước hàng năm tại một quốc gia giảm xuống còn 1.700 mét khối mỗi người. Tình hình trở nên nghiêm trọng hơn khi mức hàng năm này giảm xuống còn 1.000 mét khối – một tình trạng được xác định là khan hiếm nước. Một quốc gia có lượng nước dưới 500 mét khối một người mỗi năm được coi là ở trong tình trạng “khan hiếm nước tuyệt đối”. Tám tỉnh trong số các tỉnh miền Bắc Trung Quốc hiện đang bị khan hiếm nước tuyệt đối, trong khi 11 tỉnh khác đang ở mức khan hiếm nước.
Tài nguyên nước do sông Hoàng Hà cung cấp chỉ bằng một phần mười so với những năm 1940; Trên khắp lưu vực sông Hoàng Hà, lượng nước đã giảm một nửa trong 50 năm qua. Năm 1997, sông Hoàng Hà đã khô cạn trong 226 ngày, cắt đứt kết nối với biển Bột Hải.
Các nghiên cứu gần đây cho thấy ô nhiễm đã khiến cho một phần mười lượng nước sông không còn phù hợp để sử dụng cho nông nghiệp. Biến đổi khí hậu còn làm sông khô cạn thêm. Năm 2000, Thủ tướng Chu Dung Cơ cảnh báo rằng tình trạng thiếu nước hiện tại cuối cùng sẽ buộc chính phủ phải di dời thủ đô khỏi Bắc Kinh.
Để đảm bảo nguồn cung cấp nước cho Bắc Kinh, chính phủ Trung Quốc đã khởi động Dự án chuyển nước Nam-Bắc để dẫn nước từ sông Dương Tử về phía bắc. Tuyến Đông (1.156 km) đã được hoàn thành vào năm 2013 và Tuyến Trung tâm (1.432 km) hoàn thành vào năm 2014. Tuyến Đông chảy giữa các thành phố Hàng Châu và Bắc Kinh, và sử dụng Đại Vận Hà, một kênh đào lớn được xây dựng từ thời nhà Tùy và sau đó được khôi phục và mở rộng vào thời nhà Minh.
Đại Vận Hà từng là một tuyến giao thông quan trọng chuyên chở ngũ cốc từ vùng Giang Nam đến Bắc Kinh như một hình thức nộp thuế. Ngày nay, nước được chuyển đến Bắc Kinh thông qua các đường ống dọc theo tuyến đường đó. Trong khi Dự án chuyển nước Nam-Bắc có thể tạm thời làm giảm bớt mức độ nghiêm trọng của tình trạng thiếu nước, Bắc Kinh vẫn ở trong tình trạng “khan hiếm nước tuyệt đối”, và các tỉnh lân cận sẽ tiếp tục đối mặt với tình trạng khan hiếm nước tương tự.
Nguồn cung cấp lượng nước này, sông Dương Tử, cũng đang phải gánh chịu những hậu quả tiêu cực của dự án khổng lồ này. Tại điểm khởi đầu của Tuyến Trung tâm ở tỉnh Hồ Bắc, khoảng 380.000 người đã phải di cư khỏi khu vực xung quanh hồ chứa nước Đan Giang Khẩu. Để ngăn chặn ô nhiễm nước, các nhà máy, trang trại và nghề cá trong khu vực cũng đã ngừng hoạt động. Một số chính quyền địa phương đang bảo vệ nguồn cung cấp nước của họ bằng cách xây dựng các con đập dọc theo các nhánh của dòng sông để ngăn nước của họ khỏi bị rút ra.
Khủng hoảng nước Trung Quốc bắt nguồn chủ yếu từ việc nước này không thể ngăn chặn ô nhiễm nước và chất thải. Nước đã bị định giá quá rẻ: trên thực tế, trong 30 năm đầu tiên của chính phủ cộng sản ở Trung Quốc, nước được cung cấp miễn phí. Chỉ với những cải cách kinh tế vào những năm 1980, chính phủ mới bắt đầu thu tiền nước.
Từ thời xa xưa, “quản lý sông” đã là nền tảng cho quản trị nhà nước ở Trung Quốc. Trong triều đại nhà Thanh, việc sửa chữa Đại Vận Hà đã bị dừng lại sau trận lụt năm 1855 của sông Hoàng Hà, và cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm quản lý dòng sông đã bị xóa bỏ. Tại thời điểm này, việc vận chuyển ngũ cốc từ Giang Nam đến Bắc Kinh đã bắt đầu được thực hiện bằng đường biển.
Tuy nhiên, các biện pháp của chính phủ đã tước đi sinh kế của nhiều người làm việc trong ngành vận tải và giao nhận cũng như các ngành liên quan tại Đại Vận Hà. Kéo theo đó là tình trạng bất ổn xã hội, một nguyên nhân của cuộc nổi dậy Thái Bình Thiên Quốc.
Đặc trưng của công tác quản lý sông và thủy lợi ở Trung Quốc luôn luôn là các dự án địa-kỹ thuật khổng lồ đi kèm với sự phô diễn về mặt chính trị. Điều này cũng chính là việc biến đổi môi trường để phục vụ cho xã hội.
Trong thế kỷ 21, động lực lâu đời này sẽ quay về phía dãy Hindu Kush và dãy Himalayas. Được biết đến như là “mái nhà của thế giới”, khu vực này là nguồn của những dòng sông lớn của Châu Á: không chỉ sông Dương Tử và Hoàng Hà, mà còn sông Ấn, sông Hằng và sông Mê Kông. Các cánh đồng băng của nó lớn thứ ba trên thế giới, sau Nam Cực và Bắc Cực.
Trong tương lai, các cuộc cạnh tranh khốc liệt về tài nguyên nước và cuộc đua xây dựng các con đập sẽ bao trùm không chỉ các quốc gia khu vực Himalayas như Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Nepal và Bhutan, mà còn cả các quốc gia hạ nguồn như Bangladesh, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam.
