Khu vực Kavkaz, bao gồm ba quốc gia chính là Armenia, Azerbaijan và Gruzia, từ lâu đã được xem là “nút thắt chiến lược” giữa châu Âu và châu Á; được bao quanh bởi Biển Đen ở phía tây và Biển Caspi ở phía đông, Kavkaz đóng vai trò như một hành lang quan trọng nối liền Nga, Trung Á, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran. Tầm quan trọng của khu vực này không chỉ đến từ vị trí địa lý, mà còn bởi vai trò của nó trong mạng lưới vận chuyển năng lượng, thương mại và ảnh hưởng chính trị. Với Nga, Kavkaz là “sân sau lịch sử” và là tuyến đường sống còn để giữ kết nối với Trung Đông và châu Phi. Với châu Âu, đây là cửa ngõ để tiếp cận tài nguyên Trung Á mà không phải phụ thuộc vào Nga. Còn đối với Mỹ, Kavkaz giờ đây là bàn cờ chiến lược mới, nơi Washington có thể tung một quân cờ nhỏ nhưng có sức mạnh gây đổ vỡ toàn cục: vùng Zangezur hay còn gọi là vùng trắng.
Hành lang Zangezur là một dải đất hẹp nằm ở cực nam Armenia, tiếp giáp với Iran, nằm kẹp giữa phần chính của Azerbaijan và vùng tự trị Nakhchivan. Đây chính là phần đất ngăn cách hai phần lãnh thổ của Azerbaijan và trong bối cảnh hậu xung đột Armenia – Azerbaijan, Zangezur trở thành trung tâm tranh cãi và kỳ vọng địa chính trị. Nằm ở ngã ba giữa Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ, lại là phần đệm duy nhất giữa Armenia và Iran, Zangezur sở hữu một giá trị chiến lược vượt xa tầm vóc địa lý nhỏ bé của nó. Chính điều này khiến Mỹ, vốn từ lâu dõi theo những đứt gãy hậu Xô Viết, nay coi nơi đây là “vùng trắng” cần được lấp đầy bằng ảnh hưởng của mình.
1. Zangezur – Một chiến lược đầy toan tính
Theo các phân tích gần đây, Mỹ đang lên kế hoạch thiết lập một sự hiện diện bán thường trực tại Zangezur, dưới hình thức “hỗ trợ tái thiết hậu chiến”, “dự án kết nối hạ tầng dân sự”, hoặc “trạm giám sát hòa bình quốc tế”. Tuy nhiên, đằng sau lớp vỏ dân sự đó là một chiến lược rõ ràng và đầy toan tính: Washington được cho là đang đàm phán để thuê quyền sử dụng dài hạn, thậm chí lên đến 100 năm vùng Zangezur từ Armenia. Đây không chỉ là một thỏa thuận hạ tầng, mà là một cam kết mang tính chủ quyền mềm, tương tự như cách Anh từng thuê Hồng Kông từ Trung Quốc hay Mỹ từng kiểm soát kênh đào Panama. Việc thuê 100 năm mang lại cho Mỹ lợi thế mang tính cấu trúc: vừa tránh được phản ứng mạnh từ các bên bằng vỏ bọc dân sự và hợp tác song phương, vừa tạo ra một căn cứ địa chiến lược có thời hạn đủ dài để thiết lập hạ tầng giám sát, hậu cần, thậm chí là điều phối quân sự nếu cần. Với thời gian một thế kỷ, Mỹ không cần kiểm soát chủ quyền lãnh thổ, mà vẫn có thể thiết lập một “cái neo chiến lược” giữa lòng Kavkaz, nơi có thể đóng vai trò như trạm chuyển tiếp tình báo, nút trung
chuyển hậu cần, và đòn bẩy áp lực đối với cả Nga lẫn Iran.
Một khi đặt được chân vào Zangezur, Mỹ sẽ kiểm soát được huyết mạch quan trọng bậc nhất trong hệ thống vận tải lục địa xuyên Kavkaz: tuyến đường bộ và đường sắt nối Nga – Azerbaijan – Iran – Syria. Đây vốn là con đường mà Moscow kỳ vọng sẽ sử dụng để duy trì ảnh hưởng hậu chiến tại Trung Đông và tiếp cận thị trường năng lượng ở châu Phi. Nếu Mỹ “thắt nút cổ chai” ở Zangezur, toàn bộ tuyến hậu cần này sẽ bị bóp nghẹt, buộc Nga phải lựa chọn những phương án thay thế kém hiệu quả hơn: đường biển qua Biển Caspi, eo biển Bosphorus do Thổ Nhĩ Kỳ kiểm soát hoặc các tuyến đường vòng qua Trung Á vốn dễ bị phương Tây can thiệp. Mỗi phương án thay thế đều khiến Nga tốn kém hơn, dễ tổn thương hơn và phụ thuộc vào các bên thứ ba hơn.
Với một hợp đồng thuê kéo dài cả thế kỷ, Mỹ không cần phải vội vàng quân sự hóa Zangezur mà chỉ cần hiện diện, đặt chân, xây dựng hạ tầng lưỡng dụng (có thể phục vụ dân sự và quân sự) và chờ đợi. Sự hiện diện đó là lời cảnh báo dài hạn cho cả Nga, Iran và các đối thủ địa chính trị khác rằng: Mỹ đã có mặt ở trung tâm của một khu vực từng được coi là vùng ảnh hưởng truyền thống của Moscow, và sẽ không dễ rời đi. Không dừng lại ở đó, vùng trắng Zangezur còn đóng vai trò như một trục khóa giữa các luồng năng lượng từ Nga và Iran hướng về phía nam, nơi các cảng Syria và hệ thống đường ống ngầm dưới Địa Trung Hải đang được nối kết với các điểm trung chuyển ở Bắc Phi.
Nếu Mỹ có mặt ở đây, toàn bộ cấu trúc mà Nga và Iran đang xây dựng để chuyển năng lượng sang châu Phi (và qua đó tạo thêm áp lực với châu Âu) có thể bị vô hiệu hóa. Điều này không chỉ là một đòn đánh vào dòng tiền của Nga trong bối cảnh bị cấm vận, mà còn là cách Washington củng cố thế độc quyền về vận chuyển năng lượng qua các tuyến do phương Tây kiểm
soát, bao gồm Biển Đen, Thổ Nhĩ Kỳ và các tuyến ống từ Biển Caspi.Nếu Mỹ kiểm soát được vùng trắng Zangezur, một viễn cảnh hoàn toàn khả thi sẽ là việc châu Âu chuyển trục nguồn cung năng lượng từ Nga sang Azerbaijan, với Zangezur đóng vai trò hành lang trung chuyển then chốt. Azerbaijan, quốc gia giàu tài nguyên dầu khí và có quan hệ ngày càng gắn bó với phương Tây, từ lâu đã muốn mở rộng các tuyến vận chuyển năng lượng sang châu Âu mà không phụ thuộc vào Nga. Tuy nhiên, để hiện thực hóa điều đó, họ cần một tuyến đường an toàn, ổn định và được bảo vệ bởi một thế lực đủ mạnh.
Một khi Mỹ hiện diện đủ mạnh tại Zangezur và thành công khi nối phần chính của Azerbaijan với vùng Nakhchivan và xa hơn là Thổ Nhĩ Kỳ thì hành lang năng lượng Baku – Zangezur – Nakhchivan – Ankara – châu Âu sẽ chính thức thành hình. Tuyến đường này sẽ cho phép dầu và khí đốt từ Biển Caspi được vận chuyển bằng ống dẫn hoặc đường sắt qua Armenia, vượt qua vùng núi Zangezur dưới sự giám sát của Mỹ, rồi tới các cảng hoặc nhà máy lọc dầu của Thổ Nhĩ Kỳ, và từ đó vào thị trường châu Âu. Không còn phải quá phụ thuộc vào các tuyến truyền thống như đường ống qua Nga (Nord Stream) hay các nhánh qua Ukraine, vốn đầy rủi ro địa chính trị, EU sẽ có một lối thoát chiến lược đúng nghĩa.
Đây không chỉ là sự thay đổi kỹ thuật về tuyến đường, mà là bước ngoặt mang tính chiến lược: tách năng lượng châu Âu khỏi Nga và gắn nó chặt với một đồng minh thân Mỹ là Azerbaijan, thông qua một điểm trung chuyển mà chính Washington kiểm soát. Trong mắt các chiến lược gia phương Tây, điều này không chỉ làm Nga mất đi một trong những đòn bẩy mạnh nhất đối với EU, đó là năng lượng mà còn biến Zangezur thành “trạm thu phí” năng lượng mới, nơi Mỹ có thể vừa giám sát dòng chảy, vừa điều chỉnh ảnh hưởng khu vực theo lợi ích toàn cầu của mình.
2. Nước cờ mới của Mỹ ở Trung Đông liệu có dễ dàng thực hiện khi những lợi ích bị cọ sát quá mạnh
Việc Mỹ can thiệp sâu vào Trung Đông, đặc biệt là vào Iran, không còn là điều xa lạ trong lịch sử hiện đại và thực tế, nó vừa mới diễn ra cách đây vài tuần. Chính vì vậy, việc Mỹ giờ đây chuyển sự chú ý sang vùng trắng Zangezur không phải là tình cờ, mà là một nước cờ tiếp theo trong kế hoạch bao vây Iran từ phía Bắc. Nếu kiểm soát được Zangezur, vùng đất nằm giữa Armenia và Azerbaijan, ngay sát biên giới Iran, Mỹ có thể cắt đứt tuyến hậu cần chiến lược mà Nga sử dụng để tiếp tế, hỗ trợ và giữ liên lạc với Tehran. Từ sau chiến tranh Syria, hành lang Bắc – Nam kéo dài từ Nga qua Biển Caspi, Azerbaijan, Iran, tới Damascus đã trở thành một mạch máu quan trọng trong hệ thống hậu cần khu vực của Nga. Đây không chỉ là tuyến vận tải quân sự mà còn là kênh kết nối chiến lược về năng lượng, vũ khí và ảnh hưởng địa chính trị. Nếu Mỹ chiếm được Zangezur, cho dù bằng một thỏa thuận dân sự dài hạn thì tuyến hậu cần này sẽ bị bóp nghẹt. Nga sẽ không thể dễ dàng vận chuyển thiết bị, vũ khí hoặc nhân sự kỹ thuật tới Iran qua đường bộ. Mọi hoạt động hỗ trợ sẽ phải chuyển sang đường biển, vốn dễ bị giám sát, kiểm soát, và thậm chí phong tỏa trong tình huống căng thẳng. Việc mất Zangezur chẳng khác nào Nga mất đi “ống thở” quan trọng để duy trì ảnh hưởng tại Iran, đồng thời khiến Tehran rơi vào thế cô lập sâu hơn trong các toan tính quân sự và chiến lược tại Trung Đông.
Tuy nhiên, không phải tất cả các bên đều hưởng ứng kế hoạch của Mỹ. Thổ Nhĩ Kỳ, dù là đồng minh trong NATO, lại có vị thế phức tạp hơn nhiều. Về mặt hình thức, Ankara và Washington vẫn duy trì quan hệ quân sự và chiến lược chặt chẽ trong khuôn khổ NATO. Nhưng trên thực tế, Thổ Nhĩ Kỳ dưới thời Tổng thống Erdogan đã theo đuổi một chính sách đối ngoại “đa hướng”, vừa giữ quan hệ với phương Tây, vừa mở rộng hợp tác sâu rộng với Nga, đặc biệt trong các lĩnh vực năng lượng, quốc phòng và khu vực Trung Đông. Ankara hiện nhập khẩu phần lớn khí đốt từ Nga, vận hành nhà máy điện hạt nhân Akkuyu do Nga xây dựng, và đồng thời cũng hợp tác với Moscow trong các chiến dịch quân sự tại Syria. Chính vì vậy, việc Mỹ thiết lập một “tiền đồn mềm” tại Zangezur, sát Nakhchivan, nơi Thổ Nhĩ Kỳ có lợi ích chiến lược sâu sắc, có thể khiến Ankara cảm thấy mất thế chủ động trong khu vực. Hơn nữa, nếu Zangezur do Mỹ kiểm soát, tuyến đường bộ trực tiếp nối Azerbaijan với Thổ Nhĩ Kỳ qua Armenia sẽ nằm dưới tầm giám sát của Washington, điều mà Ankara khó lòng chấp nhận. Bởi vậy, dù không công khai phản đối, Thổ Nhĩ Kỳ nhiều khả năng sẽ giữ thái độ dè chừng, thậm chí tìm cách làm chậm quá trình Mỹ hóa vùng Zangezur.
Trong con mắt của Ankara, sự hiện diện của Mỹ tại Kavkaz không đơn thuần là hỗ trợ Armenia hay kiềm chế Nga mà còn là sự can thiệp trực tiếp vào khu vực ảnh hưởng mà Thổ Nhĩ Kỳ coi là “sân sau lịch sử”. Một Zangezur thân Mỹ có thể khiến Ankara mất quyền điều phối chiến lược giữa Trung Á, Nam Caucasus và Trung Đông, điều mà Erdogan và giới tinh hoa Thổ Nhĩ Kỳ chắc chắn sẽ không dễ chấp nhận.
Trong bối cảnh toàn cầu đang phân cực rõ rệt giữa phương Tây và khối đối trọng (Nga – Trung – Iran), việc Mỹ tìm cách lấp đầy “vùng trắng” như Zangezur là nước cờ không chỉ khôn ngoan mà còn có thể gây hiệu ứng domino trên bàn cờ lớn hơn. Nếu thành công tại Kavkaz, Washington có thể tiếp tục dựng nên các trạm kiểm soát mềm tại Trung Á, Đông Phi và Nam Á, từ đó tái định hình lại bản đồ ảnh hưởng toàn cầu sau thời kỳ hậu đại dịch và chiến tranh Ukraine.
Từ góc nhìn chiến lược, Mỹ đang tái thiết lập ảnh hưởng không bằng cách tái chiếm lãnh thổ, mà bằng cách siết chặt các điểm nút, những nơi dòng chảy hàng hóa, năng lượng, và ảnh hưởng quân sự buộc phải đi qua. Thay vì đối đầu trực diện với Trung Quốc hay Nga tại trung tâm quyền lực của họ, Mỹ lựa chọn cách đánh vào những hành lang quan trọng nhưng dễ bị tổn thương. Và Zangezur chính là một trong những viên domino, nơi Washington có thể chứng minh rằng: chỉ cần một dải đất hẹp, được kiểm soát đúng cách, cũng có thể làm đảo lộn toàn bộ thế trận chiến lược của các cường quốc khác. Nếu Mỹ thành công trong bước đi này, cán cân địa chính trị sẽ không chỉ nghiêng về phía phương Tây tại Kavkaz, mà còn lan sang cả khu vực Ấn Độ Dương, Trung Đông, Trung Á.
Và rồi bước ngoặt đến vào ngày 08/08/2025: dưới sự bảo trợ của Tổng thống Mỹ Donald Trump, Armenia và Azerbaijan ký kết thỏa thuận hòa bình tại Nhà Trắng, trao cho Washington quyền phát triển hành lang Zangezur trong 99 năm. Ngay sau lễ ký, Trump đặt tên tuyến chiến lược này là “Trump Route for International Peace and Prosperity” (TRIPP) – Tuyến đường Trump vì Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế. Dù vẫn thuộc chủ quyền pháp lý của Armenia, khu vực then chốt này sẽ do Mỹ khai thác thông qua một liên doanh tư nhân, triển khai đồng bộ đường sắt, đường bộ, ống dẫn dầu, cáp quang và các tuyến năng lượng, kết nối Azerbaijan với vùng Nakhchivan. TRIPP không chỉ mở ra hành lang thương mại, năng lượng an toàn từ Nam Kavkaz sang châu Âu, mà còn tạo thành “vành đai” bao quanh Iran từ phía Bắc, đồng thời siết chặt tuyến vận tải và không gian chiến lược của Nga và Tehran. Với thời hạn 99 năm, Washington đủ thời gian để biến Zangezur thành một hành lang lưỡng dụng: vừa là tuyến thương mại, năng lượng huyết mạch nối Azerbaijan với Thổ Nhĩ Kỳ và châu Âu, vừa là trạm cho các hoạt động giám sát, tình báo, hậu cần, và khi cần, cả hiện diện quân sự. Một khi cơ sở hạ tầng hoàn tất, mọi luồng vận tải đi qua Zangezur đều phải tính đến sự hiện diện và quyền quyết định của Mỹ, biến nơi đây thành đòn bẩy chiến lược không chỉ đối với Nga và Iran, mà còn với cả các quốc gia Trung Á và Trung Đông phụ thuộc vào tuyến này.
Song song với bàn cờ Kavkaz, tại Trung Đông, một khái niệm mới đang được nhắc đến ngày càng nhiều: Hành lang David. Hành lang David là một dự án chiến lược được cho là đang được Israel thúc đẩy, nhằm tạo ra một tuyến đất liền kéo dài từ cao nguyên Golan, đi qua miền Đông Syria, rồi nối sang khu vực người Kurd ở Đông Bắc Syria và miền Bắc Iraq. Về thực chất, đây là một dải kết nối vừa mang ý nghĩa an ninh, vừa phục vụ mục tiêu hậu cần và kinh tế, giúp Israel tiếp cận trực tiếp các vùng chiến lược nằm sâu trong lãnh thổ Ả Rập. Hành lang này sẽ mở ra lối đi liên tục tới các căn cứ của Mỹ ở Syria, đặc biệt là Al-Tanf, đồng thời tạo điều kiện cho các tuyến thương mại và vận tải do phương Tây bảo trợ hoạt động xuyên suốt mà không phụ thuộc vào hành lang do Iran hoặc Damascus kiểm soát. Nếu được hình thành, Hành lang David sẽ làm thay đổi đáng kể cấu trúc quyền lực tại Syria và Iraq: làm suy yếu tuyến vận tải Iran–Syria–Lebanon, hạn chế khả năng tiếp tế cho các lực lượng thân Iran, đồng thời củng cố vị thế chiến lược của Israel tại khu vực. Điều này cũng tiềm ẩn nguy cơ đối đầu mới, khi Thổ Nhĩ Kỳ, Syria và Iran đều coi đây là mối đe dọa trực tiếp đối với không gian ảnh hưởng và an ninh biên giới của họ.
Nhìn tổng thể, Mỹ và Israel đã thành công trong việc nắm quyền kiểm soát Trung Đông, đứng ở vị trí thượng phong trong khu vực này. Hầu hết các đối thủ, đặc biệt là các lực lượng kháng chiến Hồi giáo do Iran hậu thuẫn, đã bị suy yếu. Các vùng đất từ Gaza cho đến cao nguyên Golan, Syria… gần như đã nằm dưới sự kiểm soát của Mỹ và Israel. Từ đó, họ thành công trong việc tiến lên xây dựng được hai hành lang Zangezur và David tại vùng Kavkaz. Đây là một thắng lợi lớn của Mỹ, bởi từ nhiều thập kỷ trước, Mỹ luôn muốn có được khu vực này. Armenia và Azerbaijan trước đây là đồng minh chặt chẽ với Nga, nay đã cùng đứng về phía Mỹ chống lại Nga, trở thành những quốc gia cam kết đi với Mỹ và phương Tây, tức là đang bị biến thành “Ukraine thứ hai”. Trong đó, việc Mỹ và Azerbaijan ký kết các thỏa thuận liên quan đến đường ống năng lượng, thực chất chỉ là mượn danh để che đậy mục tiêu chiến lược, đã mở đường cho kế hoạch này.
Việc nắm được Armenia, Azerbaijan và xây dựng được hai hành lang Zangezur và David mang ý nghĩa chiến lược rất lớn, không chỉ trước mắt, mà còn lâu dài. Đây là tiền đồn tấn công Nga, ngăn chặn Nga tiến xuống Nam Á và châu Phi, đồng thời cắt đứt sự phụ thuộc của châu Âu vào tuyến dầu khí của Nga. Ngoài ra, đây cũng là yếu tố quan trọng đánh vào “Vành đai – Con đường” của Trung Quốc, bởi đây là một mắt xích chiến lược ngăn kết nối Á – Âu, đồng thời đe dọa các nước ở Nam Á. Điều này cũng có nghĩa là uy hiếp các nước trong khối BRICS, làm suy yếu tính liên kết của khối này từ bên trong. Với hành lang này, vấn đề không chỉ là thương mại kinh tế, mà còn tạo ra các căn cứ quân sự bao vây và làm suy yếu Iran, sẵn sàng tấn công bất kỳ lúc nào. Nó cũng cắt đứt mối quan hệ trực tiếp của Iran với nhiều đối tác, từ Nga, Trung Quốc cho tới các nước ở khu vực Nam Á và châu Phi; nói tóm lại là bao vây Iran. Mỹ thể hiện rõ định hình trật tự thế giới mới, đặc biệt ở vùng Kavkaz do Mỹ chi phối, biến nơi đây thành điểm nóng chiến lược có thể kiểm soát các tuyến vận tải, năng lượng và ảnh hưởng chính trị xuyên lục địa.
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng kế hoạch chiến lược này của Mỹ và Israel có thể không diễn ra suôn sẻ, bởi Nga vẫn giữ ảnh hưởng đáng kể trong khu vực, trong khi nền kinh tế của Armenia và Azerbaijan phụ thuộc nhiều vào Moscow. Nga vẫn có khả năng áp đảo, nhất là khi kết hợp sức mạnh quân sự cùng các hiệp định quốc phòng với Iran, cho thấy hai quốc gia này đang trên đường phá thế bao vây của Mỹ và Israel. Đồng thời, Nga và Iran không chỉ củng cố quan hệ song phương mà còn tăng cường hiện diện quân sự thông qua cuộc tập trận hải quân chung “CASAREX 2025” diễn ra từ 21 đến 23/7/2025 tại Biển Caspi. Cuộc diễn tập, mang tên Combined At-Sea Search and Rescue Exercise – “Cùng nhau vì một Biển Caspi an toàn và bảo đảm”, tập trung vào các tình huống tìm kiếm và cứu nạn hàng hải, có sự tham gia của Hải quân Iran, lực lượng IRGC, Lực lượng Cảnh sát biển cùng Hải quân Nga, với các quan sát viên từ các quốc gia ven biển Caspi khác. Cuộc diễn tập này không chỉ nâng cao khả năng phối hợp cứu nạn mà còn gửi thông điệp rõ ràng về sự hiện diện quân sự gia tăng của Nga và Iran ở vùng biển chiến lược.
Bên cạnh đó, các phong trào cách mạng Hồi giáo như Hamas, Hezbollah và lực lượng Houthis tuy đã chịu nhiều tổn thất trước các chiến dịch quân sự và áp lực quốc tế, nhưng hiện vẫn âm thầm nhen nhóm và từng bước hồi phục lực lượng. Điều này đồng nghĩa với việc, bên cạnh đối đầu trực diện giữa các cường quốc, chiến trường Trung Đông vẫn tiềm ẩn nguy cơ bùng phát các cuộc xung đột với mức độ phức tạp và khó lường hơn. Chắc chắn, tình hình ở khu vực này trong thời gian tới sẽ diễn biến hết sức phức tạp, với sự đối đầu trực diện giữa Mỹ – Israel và Nga – Trung – Iran, mở ra nguy cơ cạnh tranh chiến lược mới.■
PHƯƠNG HUYỀN
