Nepal đang trải qua làn sóng bất ổn chính trị nghiêm trọng nhất trong nhiều năm qua. Bắt đầu từ ngày 8/9/2025, hàng chục nghìn người trẻ – tự gọi mình là “Thế hệ Z” – đã xuống đường biểu tình phản đối cái họ gọi là nạn tham nhũng tràn lan và sự thiên vị “con ông cháu cha” trong giới lãnh đạo. Giọt nước tràn ly khiến công chúng phẫn nộ là quyết định của chính phủ cấm 26 nền tảng mạng xã hội lớn (Facebook, YouTube, X (Twitter), Instagram…) với lý do các nền tảng này chưa đăng ký giấy phép theo quy định mới. Lệnh chặn này, có hiệu lực từ đêm 4/9, đã ngay lập tức “thổi bùng lửa” tức giận trong giới trẻ – những người vốn coi mạng xã hội là “mạch sống số” hàng ngày.
Biểu tình nhanh chóng lan rộng tại thủ đô Kathmandu và nhiều thành phố khác như Pokhara, Janakpur… Người biểu tình đa phần là học sinh, sinh viên mặc đồng phục, giương cao biểu ngữ: “Hãy chặn tham nhũng, đừng chặn mạng xã hội”, “Bỏ cấm mạng xã hội”, “Giới trẻ chống tham nhũng”. Cuộc tuần hành ban đầu diễn ra hòa bình, song tình hình leo thang khi một nhóm cố gắng xông vào khu phức hợp Quốc hội ở New Baneshwor. Lực lượng an ninh dựng rào chắn và đáp trả quyết liệt bằng hơi cay, vòi rồng, đạn cao su và thậm chí nổ súng đạn thật.
Ngày Thứ Hai đẫm máu 8/9 đã trở thành ngày bạo lực tồi tệ nhất ở Nepal trong nhiều thập kỷ qua. Ít nhất 19 người thiệt mạng và hơn 100 người bị thương chỉ trong ngày đầu tiên, theo giới chức Nepal. Ngay tối 8/9, trước sức ép dư luận, Thủ tướng K.P. Sharma Oli vội vã thông báo dỡ bỏ lệnh cấm mạng xã hội và Bộ trưởng Nội vụ Ramesh Lekhak xin từ chức để nhận “trách nhiệm đạo đức”. Tuy nhiên, đã quá muộn – phong trào “Gen Z” chuyển từ đòi quyền truy cập mạng thành đòi lật đổ cả chính phủ.
Sang ngày 9/9, bạo loạn leo thang dữ dội hơn. Hàng ngàn người phẫn nộ bất chấp lệnh giới nghiêm, tràn ra khắp phố phường Kathmandu và các thành phố lớn. Người biểu tình quá khích đã phóng hỏa tòa nhà Quốc hội và đốt phá nhiều trụ sở chính phủ, trụ sở đảng. Nhà riêng của hàng loạt nhân vật lãnh đạo bị tấn công: từ dinh Tổng thống ở Sital Niwas, tư dinh Thủ tướng ở Baluwatar cho tới tư gia các cựu Thủ tướng như Sher Bahadur Deuba, Jhala Nath Khanal, Pushpa Kamal Dahal (Prachanda)… đều bị đốt cháy. Thậm chí tòa soạn nhật báo lớn Kantipur cũng bị người biểu tình phóng hỏa. Trước tình hình “ngoài tầm kiểm soát”, lần lượt nhiều quan chức cao cấp tuyên bố rời bỏ Chính phủ. Hơn 20 nghị sĩ Quốc hội và một số Bộ trưởng đã từ chức, trong đó có Bộ trưởng Nông nghiệp Ramnath Adhikari, Bộ trưởng Y tế Pradip Paudel; toàn bộ nghị sĩ đảng đối lập RPP cũng tuyên bố rút khỏi Quốc hội.
Đỉnh điểm, dưới sức ép tứ bề, Thủ tướng K.P. Oli buộc phải nộp đơn từ chức vào chiều 9/9. Theo hãng tin Al Jazeera, chỉ chưa đầy 48 giờ, phong trào Gen Z thậm chí bắt đầu bàn bạc về việc ai sẽ lãnh đạo đất nước trong giai đoạn chuyển tiếp.
Tình hình hỗn loạn ở Nepal khiến cộng đồng quốc tế hết sức lo ngại. Đây là cuộc khủng hoảng chính trị nghiêm trọng nhất trong khu vực này. Giới quan sát nhận định rằng nguyên nhân trực tiếp đến từ những bất mãn xã hội dồn nén bấy lâu kết hợp với bước đi sai lầm của chính phủ khi cấm mạng xã hội. Tuy nhiên, giới quan sát cũng cho rằng có nhiều dấu hiệu cho thấy cuộc khủng hoảng còn bị chi phối bởi các toan tính địa chính trị bên ngoài. Việc chính quyền ông Oli có khuynh hướng thân cận Trung Quốc khiến không ít người đặt câu hỏi: phải chăng đây chỉ là một phong trào tự phát của giới trẻ, hay còn có “bàn tay” bí ẩn nào khác đạo diễn nhằm thay đổi định hướng của Nepal?
Cuộc biến động ở Nepal diễn ra trong bối cảnh thế giới đang chứng kiến hàng loạt chuyển dịch địa chính trị quan trọng. Nhiều quốc gia lâu nay thân cận với Nga và Trung Quốc – hoặc nằm trong vùng ảnh hưởng truyền thống của hai cường quốc này – gần đây đã có biến động theo hướng xích lại gần phương Tây. Giới phân tích Nam Bán Cầu coi đây là kết quả của những chiến dịch “cách mạng màu” do phương Tây hậu thuẫn nhằm lật đổ các chính quyền không cùng quỹ đạo. Từ Trung Đông, Đông Âu đến Nam Á, các sự kiện đang phần nào phản ánh cuộc cạnh tranh ý thức hệ quyết liệt giữa một bên là phương Tây, và bên kia là khối các nước phương Nam (Global South) do Nga và Trung Quốc dẫn dắt.
Syria là ví dụ tiêu biểu gần đây ở Trung Đông. Chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad vốn liên minh chặt chẽ với Moskva, từng suýt bị lật đổ trong làn sóng Mùa Xuân Ả Rập 2011. Nga và Trung Quốc nhiều lần tố cáo phương Tây ngấm ngầm hậu thuẫn lực lượng nổi dậy Syria nhằm thay đổi chế độ thân Nga tại đây. Cuộc nội chiến Syria cuối cùng đã kéo dài đẫm máu hơn một thập kỷ, biến thành chiến trường ủy nhiệm giữa các cường quốc. Nhờ sự can thiệp quân sự của Nga (từ năm 2015), ông Assad trụ vững, nhưng sự sụp đổ của chính quyền này gần đây đã trở thành minh chứng điển hình cho học thuyết “diễn biến hòa bình”: phương Tây thúc đẩy nổi dậy để loại bỏ các chính phủ không cùng phe mình. Trường hợp Libya hay Iraq cũng tương tự, khi những chính quyền từng đối đầu lợi ích với Mỹ lần lượt sụp đổ trong hỗn loạn.
Tại không gian hậu Xô-viết, hàng loạt cuộc “cách mạng màu” đã diễn ra, khiến nhiều nước Đông Âu và Trung Á dần ngả về phương Tây. Nga coi các biến động này là mối đe dọa chiến lược ngay sát sườn. Từ Cách mạng Hoa hồng ở Gruzia (2003), Cam ở Ukraine (2004), Hoa Nhài ở Kyrgyzstan (2005) cho tới Maidan ở Ukraine (2014), biểu tình diện rộng ở Belarus (2020)… kịch bản chung thường là làn sóng biểu tình lật đổ chính quyền thân Nga, mở đường cho những lãnh đạo mới thân phương Tây hơn. Giới chức Nga khẳng định các cuộc cách mạng này “đều có bàn tay bên ngoài”. Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov từng cảnh báo “các cuộc cách mạng màu thực chất là những hành động do bên ngoài châm ngòi nhằm can thiệp công việc nội bộ, làm bất ổn kinh tế và vi phạm luật pháp, là một dạng chiến tranh kiểu mới”. Đơn cử như tại Ukraine, sau phong trào Maidan 2014 được phương Tây ủng hộ, Kiev đã xoay trục hẳn sang phương Tây, gia nhập quỹ đạo EU-NATO, trực tiếp dẫn đến phản ứng quyết liệt từ Nga (sáp nhập Crimea, xung đột Donbass và cuộc chiến hiện nay). Hay ở Armenia mới đây, Thủ tướng Nikol Pashinyan – người lên nắm quyền nhờ làn sóng biểu tình năm 2018 – đang ngày càng xa rời Moskva và xích lại với Washington, gây rạn nứt quan hệ đồng minh truyền thống với Nga. Azerbaijan cũng ngả dần về phương Tây khi tháng 8 vừa qua đã ký với Hoa Kỳ một Bản ghi nhớ thành lập Hiến chương Đối tác Chiến lược giữa hai nước. Đây không chỉ là các cam kết kinh tế mà cả chiến lược an ninh. Việc ký hơn 80 thỏa thuận cấp nhà nước giữa Baku và Washington cho thấy mức độ cam kết cao hơn. Đặc biệt, vào ngày 8/8/2025, tại Nhà Trắng, dưới sự chủ trì của Tổng thống Mỹ Donald Trump, Azerbaijan và Armenia đã ký Tuyên bố Washington (Washington Declaration) gồm 7 điều, là bước tiến quan trọng trong tiến trình hòa bình Nam Caucasus, mà không có sự tham gia của Nga. Những diễn biến đó đều nằm trong tính toán của các cường quốc: Washington và Brussels muốn mở rộng ảnh hưởng sang “sân sau” của Nga.
Tại Nam Á, nơi Nepal tọa lạc, các xáo trộn chính trị gần đây cũng ẩn chứa cuộc đấu ngầm giữa hai phe lớn. Năm 2022, phong trào nổi dậy của người dân Sri Lanka giữa khủng hoảng kinh tế đã buộc Tổng thống Gotabaya Rajapaksa phải tháo chạy ra nước ngoài. Ông Rajapaksa vốn là lãnh đạo thân Bắc Kinh, nhiệt tình ủng hộ dự án Vành đai – Con đường của Trung Quốc. Việc ông bị lật đổ mở đường cho một chính phủ mới tại Colombo thân thiện hơn với phương Tây và Ấn Độ. Bangladesh cũng đang trải qua một giai đoạn xáo trộn chính trị quyết liệt sau khi phong trào sinh viên và dân chúng – được gọi là “Cách mạng Tháng Bảy 2024” – đã buộc Thủ tướng lâu năm Sheikh Hasina phải từ chức và tạm thời đi lưu vong, để rồi hình thành chính phủ chuyển tiếp do nhà kinh tế đoạt giải Nobel Muhammad Yunus lãnh đạo. Bangladesh, trước đây được nhìn nhận như một đồng minh bền vững của Trung Quốc thông qua các dự án lớn hạ tầng, hợp tác năng lượng, nhưng sự thay đổi chính quyền này mở ra cơ hội cho Washington, EU và New Delhi tăng cường ảnh hưởng tại Dhaka. Tương tự, ở Pakistan, Thủ tướng Imran Khan (nhiệm kỳ 2018-2022) từng thách thức áp lực phương Tây khi giữ lập trường trung lập với cuộc xung đột Ukraine và tăng cường quan hệ với Trung Quốc. Ông Khan đã bị Quốc hội bỏ phiếu bất tín nhiệm phế truất vào tháng 4/2022. Vị cựu Thủ tướng sau đó tố cáo thẳng thừng rằng đây là “một âm mưu thay đổi chế độ do Mỹ hậu thuẫn” nhằm trả đũa việc ông không theo đường lối của Washington. Phía Mỹ phủ nhận, nhưng giới quan sát lưu ý việc ông Khan bị lật đổ diễn ra chỉ vài tuần sau chuyến thăm của ông tới Moscow gặp Tổng thống Putin (đúng ngày Nga mở chiến dịch quân sự ở Ukraine) – động thái khiến Washington rất không hài lòng. Sau khi ông Khan mất chức, Pakistan dưới thời các lãnh đạo mới đã xích lại gần phương Tây hơn, đồng thời quan hệ với Nga cũng lạnh nhạt hẳn.
Trong bối cảnh đó, Nepal nổi lên như một mắt xích quan trọng trong cuộc đọ sức Đông – Tây. Quốc gia nhỏ bé trên dãy Himalaya này có vị trí chiến lược kẹp giữa hai cường quốc châu Á (Trung Quốc ở phía bắc, Ấn Độ ở phía nam). Lâu nay, Nepal cố duy trì chính sách đối ngoại cân bằng giữa Bắc Kinh và New Delhi. Tuy nhiên, nhiệm kỳ của Thủ tướng K.P. Sharma Oli đánh dấu bước xoay trục đáng kể của Kathmandu về phía Trung Quốc. Ông Oli được xem là nhà lãnh đạo “thân Bắc Kinh nhất” trong số các chính trị gia hàng đầu Nepal. Kể từ khi trở lại nắm quyền (7/2024), ông đã ưu tiên thắt chặt quan hệ với Trung Quốc: chọn Bắc Kinh làm điểm công du đầu tiên, ký kết thỏa thuận hợp tác Sáng kiến Vành đai – Con đường (BRI) sau nhiều năm trì hoãn, khôi phục các dự án kết nối hạ tầng với Trung Quốc. Dưới thời Oli, Kathmandu cũng tỏ lập trường cứng rắn hơn với Ấn Độ và xích lại gần quan điểm của Bắc Kinh trong các vấn đề khu vực. Báo Kathmandu Post từng nhận định ông Oli đã “đẩy Nepal sâu hơn vào vòng tay của Trung Quốc”, khiến cả New Delhi lẫn Washington đều lo ngại. Quả thực, việc Nepal xích gần khối BRICS (Trung Quốc, Nga, Ấn Độ…) không phù hợp với toan tính của Mỹ trong chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Do đó, một số ý kiến suy đoán rằng phương Tây có động cơ muốn loại bỏ chính phủ thân Trung Quốc của ông Oli để kéo Nepal lại quỹ đạo của mình.
Trên mạng xã hội Nepal và Ấn Độ những ngày qua, thuyết âm mưu về “bàn tay CIA” đứng sau giật dây biểu tình ở Nepal lan truyền khá phổ biến. Nhiều người chỉ ra sự trùng hợp khi cờ đầu lâu hải tặc – biểu tượng lấy từ truyện tranh One Piece – đã được giới trẻ sử dụng làm cờ hiệu trong các cuộc biểu tình ở Indonesia hồi tháng 8, rồi giờ lại xuất hiện trong phong trào Gen Z ở Nepal. “Từ Indonesia đến Nepal, lá cờ hải tặc của One Piece đang trở thành biểu tượng cho giới trẻ nổi dậy chống bất công” – tờ Straits Times bình luận, cho thấy làn sóng phản kháng của thế hệ Z có tính lan truyền trong khu vực. Một số blogger thân chính phủ ở Trung Quốc còn đặt câu hỏi liệu đây có phải một phiên bản “Mùa Xuân châu Á” tương tự Mùa Xuân Ả Rập 2011, với sự đạo diễn ngầm của các thế lực bên ngoài nhằm gây bất ổn hàng loạt quốc gia châu Á hay không?
Không chỉ trên mạng xã hội, các nhân vật và chuyên gia thân Nga – Trung cũng lên tiếng ám chỉ sự can dự của phương Tây ở Nepal. Ông Jhala Nath Khanal, cựu Thủ tướng Nepal, nhận định thẳng thừng: “Đây là một cuộc cách mạng màu, được phương Tây và các thế lực bành trướng chống lưng. Họ đang lợi dụng giới trẻ Nepal, những người hoàn toàn không hiểu gì về đại cục”. Ông Khanal, vốn là cựu Chủ tịch đảng Cộng sản UML, thậm chí cáo buộc “các thế lực đế quốc và bành trướng đã để lộ nanh vuốt khát máu ở Nepal”, đứng sau kích động giới trẻ gây ra “sự tàn phá chưa từng có” cho đất nước ông. Tương tự, các chuyên gia Nga cho rằng không thể loại trừ vai trò của tác nhân bên ngoài. Chuyên gia Alexey Makarkin nhận định “Nepal là nước nghèo, không loại trừ khả năng các thế lực bên ngoài đã lợi dụng mạng xã hội để khoét sâu bất mãn và phá hoại ổn định”, tuy ông cũng nhấn mạnh rằng nếu nội tại Nepal không đầy rẫy vấn đề thì bên ngoài khó lòng thành công. Từ Bắc Kinh, học giả Lưu Tông Nghĩa (Viện nghiên cứu Nam Á, Thượng Hải) lưu ý việc chính phủ Oli chặn chủ yếu các nền tảng mạng xã hội phương Tây có thể xuất phát từ “nỗi lo sợ về sự thẩm thấu của một cuộc cách mạng màu” do các thế lực nước ngoài kích động. Quả thật, các công ty mạng xã hội Mỹ đã công khai ủng hộ phong trào Gen Z dưới danh nghĩa tự do ngôn luận – ví dụ Meta (Facebook) và X (Twitter) đều đăng tuyên bố phản đối bạo lực, cổ vũ giới trẻ Nepal “đấu tranh bảo vệ quyền lợi tới cùng”. Điều này làm dấy lên nghi vấn về sự trung lập của các nền tảng phương Tây. Thực tế, các thế lực thân phương Tây đã chuẩn bị kỹ lưỡng từ bên trong để thổi bùng ngòi nổ khi thời cơ đến. Sự có mặt của nguyên Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ phụ trách khu vực châu Âu và Á-Âu, Victoria Nuland, tác giả cuộc đảo chính ở Ukraine năm 2014, ở Nepal trước khi cuộc bạo loạn xảy ra minh chứng cho nhận xét trên.
Chính quyền thân Trung Quốc của ông Oli sụp đổ là kịch bản có lợi cho phương Tây lẫn Ấn Độ. Một chính phủ mới tại Kathmandu nhiều khả năng sẽ gồm các đảng truyền thống như Nepali Congress – lực lượng được cho là gần gũi với Ấn Độ và có xu hướng cởi mở hơn với Mỹ. Hiện tại, quân đội Nepal đã ra mặt dàn xếp “đảm bảo an ninh”. Các nước lớn quanh Nepal đều đang theo sát diễn biến. Trung Quốc và Nga chắc chắn không muốn mất đi một đối tác tiềm năng, trong khi Mỹ và châu Âu coi đây là cơ hội kéo Nepal ra khỏi quỹ đạo ảnh hưởng của Bắc Kinh. Ấn Độ – láng giềng sát sườn Nepal – thậm chí có thể chủ động can dự: một số chuyên gia Trung Quốc cảnh báo New Delhi có thể lợi dụng tình hình để đưa quân sang “duy trì trật tự” và gây dựng chính phủ thân Ấn. Nepal rõ ràng đã trở thành đấu trường mới trong cuộc cạnh tranh ảnh hưởng Đông – Tây.
Từ những phân tích trên, có thể thấy cuộc khủng hoảng Nepal không chỉ đơn thuần là vấn đề nội bộ về tham nhũng hay giới trẻ đòi quyền lợi. Ẩn sau đó là bức tranh địa chính trị rộng lớn – nơi phương Tây và khối các nước phương Nam do Nga – Trung dẫn đầu đang so kè ảnh hưởng. Phong trào Gen Z ở Nepal có nhiều dấu hiệu của một “cuộc cách mạng màu” thời đại số, khi mạng xã hội trở thành công cụ huy động quần chúng đầy uy lực. Đối với phương Tây, việc thay đổi chính quyền Nepal có thể giúp họ ngăn chặn ảnh hưởng của Trung Quốc tại Nam Á. Ngược lại, với Nga và Trung Quốc, sự kiện này gióng lên hồi chuông cảnh báo về chiến lược “diễn biến hòa bình” mới của đối thủ. Nguy hiểm hơn, cuộc đối đầu ý thức hệ đang chuyển dần sang bạo lực trực tiếp thay vì chỉ đấu tranh mềm. Những gì diễn ra ở Kathmandu – cảnh tượng người biểu tình đốt phá trụ sở, cho thấy ranh giới giữa biểu tình và nội chiến rất mong manh. Như Ngoại trưởng Nga Lavrov từng ám chỉ, các cuộc cách mạng màu giờ đây đã trở thành một hình thái chiến tranh kiểu mới giữa các siêu cường. Cuộc đối đầu Đông – Tây thời Chiến tranh Lạnh năm xưa đang được tái hiện dưới diện mạo mới ở thế kỷ 21, mà Nepal chỉ là một trong những “mặt trận” nóng bỏng hiện nay.■
TRỌNG KHANG
